Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 12]

Adam van Trott zu Solz na de uitspraak van het doodvonnis, 15 augustus 1944

Een boetedoening voor de Duitse barbarij
Het verzet van Adam von Trott zu Solz

A Good German Adam von Trott zu Solz door Giles MacDonogh Uitgever Quartet Books, 358 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 67,85

Hugo Arlman

‘Totdat de Duitse oppositie zich bekendmaakt en een zichtbaar teken geeft van haar bedoeling mee te helpen bij de omverwerping van het nazi-regime, is ze voor ons of voor Duitsland van weinig nut.’ De Britse minister van Buitenlandse Zaken, Anthony Eden, had Londens cynisme tegenover het Duitse verzet in de Tweede Wereldoorlog niet beter onder woorden kunnen brengen.

Voor zover niet kaltgestellt in gevangenissen of concentratiekampen bestond die oppositie, die vaak al vanaf halverwege de jaren dertig op een manier vlaste om aan het bewind van Hitlers NSDAP een einde te maken, uit een aantal kleine maar soms invloedrijke circuits. Uit mensen soms van linkse snit, soms van kerkelijken huize, soms afkomstig uit de oude - vaak aristocratische - elite. Politiek uiteenlopend van communistisch tot reactionair. Er waren belangrijke netwerken binnen de Abwehr, de militaire inlichtingendienst, rondom admiraal Canaris, in het leger, rond de voormalige stafchef generaal Beek, en op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Hoewel die kringen in levensbeschouwing en maatschappelijke achtergrond hemelsbreed van elkaar verschilden, was er in ieder geval consensus over de stelling dat zonder steun van het leger een serieuze coup geen enkele kans maakte. Generaals van goede wille waren te vinden, maar zo'n staatsgreep - voor Pruisische militairen en aristocraten ook in de omstandigheden van toen niet niks - zou tegenover de Duitse bevolking alleen overtuigend gebracht kunnen worden als de samenzweerders konden aanvoeren dat Duitsland zonder Hitler te prefereren was. Om dat aan te tonen was enige steun van buiten nodig.

Voor ‘München’ en de Duitse inval in Tsjechoslowakije had het gewenste gebaar van geallieerde zijde kunnen bestaan uit een standvastiger opstelling van Engelsen en Fransen tegenover Hitlers eisen en verlangens; de generaals konden het Duitse volk dan een toekomst bieden zónder oorlog in plaats van mét. Tijdens de oorlog vroeg de Duitse oppositie in essentie niet meer dan de publieke verzekering dat er te onderhandelen zou zijn over Duitsland-na-de-oorlog, de uitkomsten daarvan zouden aantrekkelijker kunnen zijn dan zich dood te vechten tot Duitsland in een ruïne zou zijn veranderd en aan de goedertierenheid van de overwinnaars zou zijn overgeleverd.

Het kabinet van Neville Chamberlain kreeg de eerste mogelijkheid op een presenteerblaadje aangeboden: vertegenwoordigers van de Duitse oppositie bezochten in het geheim Londen met het verzoek aan de Engelse regering Hitler in zijn claims tegenover Tsjechoslowakije niet tegemoet te komen; de Führer des Reichs zou desondanks tot bezetting van het land willen overgaan, wat de generaals dan een aanleiding zou geven hun staatsgreep te plegen. Alle voorbereidingen aan Duitse zijde waren gereed, maar de Engelse regering deed Hitler Tsjechoslowakije cadeau en proclameerde Peace for our time. Een unieke kans ter voorkoming van de Tweede Wereldoorlog was om zeep geholpen.

Na ‘Praag’ en zeker na de Duitse inval in Polen in september 1939 hoefde aan het voorkomen van oorlog niet meer gedacht te worden. De stemming in Engeland was bovendien geheel omgeslagen. De Duitse oppositie werd door Chamberlain cum suis nog met enige welwillendheid ontvangen, onder Churchill werden de vaak ingewikkelde en weinig eenduidige berichten uit Duitse verzetskringen voornamelijk bekeken vanuit intelligence-standpunt. Informatie uit leidinggevende kringen in Berlijn was natuurlijk welkom en als er tweedracht gezaaid kon worden tussen de nazi's en leger of inlichtingendiensten was dat nooit weg. Maar praten of onderhandelen was uitgesloten, Duitsers waren slecht volk en Engeland zou niet rusten voor de onvoorwaardelijke overgave. ‘Ik ben er zeker van dat we ons beleid om niet te reageren (namelijk: op de sonderingen van de Duitse oppositie) niet moeten verlaten,’ schreef Churchill in september 1941 aan Eden. ‘Niets zou verwarrender zijn tegenover onze vrienden in de Verenigde Staten of gevaarlijker zijn tegenover onze nieuwe bondgenoot, Rusland, dan dat we daar over nadachten. Ik ben absoluut tegen ook maar het minste contact.’

Eigenlijk was het Duitse verzet voor de Engelsen een non-issue, in Martin Gilberts omvangrijke biografie over Churchill of de recente biografie over Eden zoekt men tevergeefs naar verwijzingen naar die tegenstanders van Hitler en wordt de mislukte pièce de resistance, de aanslag op Hitler van 20 juli 1944 in een enkele regel afgedaan. Toch was dit het meest ‘zichtbare teken van hun bedoelingen’ dat het verzet kon afgeven en dat bleef niet zonder gevolgen: Hitlers wraak kostte naar schatting zeker vijfduizend van hen het leven en beroofde het land van een omvangrijk, onbesmet deel van zijn bestuurlijke en intellectuele elite.

Een van de slachtoffers, een man die in het naoorlogse Duitsland in aanmerking zou zijn gekomen minister van Buitenlandse Zaken te worden, was de toen vijfendertigjarige ambtenaar van Buitenlandse Zaken Adam von Trott zu Solz. Hij werd op 26 augustus 1944 na een kort showproces opgehangen in de gevangenis van Plötzensee in Berlijn.

Wassiltchikoff

Trott was niet de minste onder de samenzweerders tegen Hitler. Hij behoorde tot de inner circle rond Klaus von Stauffenberg die de aanslag van 20 juli beraamde, maar had zich toen al jaren op allerlei manieren in oppositionele kringen geroerd. Een belangrijk deel van de geheime boodschappen, intentieverklaringen en noodkreten die de Duitse oppositie op Londen en Washington had losgelaten, was door hem geschreven, verzonden of persoonlijk overgebracht. Trott had uit zijn studietijd als Rhodes-scholar op het Balliol College in Oxford uitstekende relaties in Engeland overgehouden: hij was onder meer bevriend met David Astor, met minister Stafford Cripps en de latere Labour-minister Richard Crossman. Bovendien maakte hij van zijn positie op het Berlijnse Auswärtige Amt bekwaam gebruik om, met alle risico's van dien, contacten te onderhouden met Allen Dulles van de Amerikaanse inlichtingendienst OSS in Bern, met de voorzitter van de Wereldraad van Kerken W.A. Visser 't Hooft in Genève, met geallieerde inlichtingendiensten - en particulieren als Willy Brandt - in Stockholm, en met de Nederlandse illegaliteit in de personen van C.L. Patijn, G.J. Scholten, F.M. baron van Asbeck, Reinink en J.H. van Royen. Edens oproep tot de Duitse oppositie om de openbaarheid te zoeken was de reactie op een uitgebreide notitie die mede door Trott was geschreven, door hem het land was uitgesmokkeld en al enige tijd in Londense, ambtelijke kringen circuleerde.

A Good German, de biografie die Balliol-historicus Giles MacDonogh over Trott heeft geschreven, geeft een scherp inzicht in de motieven en dilemma's van het aristocratische, evangelisch geïnspireerde deel van het Duitse verzet waaruit Trott afkomstig was. Het bevestigt en verdiept het beeld van nette, fatsoenlijke Duitse kringen zoals dat onder andere geschetst wordt in Christabel Bielenbergs The Past Is Myself (waarnaar Dennis Potter de tv-serie Christabel maakte) en de dagboeken van Marie Wassiltchikoff, een uit Estland gevluchte, Russische prinses die lang Trotts secretaresse was. Een beeld van Duitsers met Zivilcourage die vol afgrijzen de machtsgreep van de nazi's hadden aangezien, hun misdaden verafschuwden, en die, onder vaak gevaarlijker omstandigheden dan de illegaliteit in bezet gebied, trachtten zowel het hoofd boven water te houden als te doen wat mogelijk was en de hoop - of illusie - koesterden dat het mogelijk zou zijn om van binnenuit het regime ten val te brengen. Mensen die ook, zoals Trott, met te veel banden aan Duitsland vastzaten om van hun mogelijkheden gebruik te maken om te emigreren (Trotts studievriend, de later bekende Amerikaanse econoom Fritz Schumacher stond voor hetzelfde dilemma, maar vluchtte wel; Peter Bielenberg, getrouwd met de van oorsprong Engelse Christabel, maakte dezelfde keus als zijn vriend Trott en ontkwam in de nasleep van de twintigste juli ternauwernood aan executie). MacDonogh schildert een kring van mensen voor wie gold, zoals David Astor een paar jaar geleden nog over Trott noteerde, dat ze ‘altijd bleven denken en praten alsof er nog een normaal Duitsland bestond binnen het Derde Rijk’.

Trott in Oxford

In juli 1944 schreef Trott aan Christabel Bielenberg: ‘Ik ben ervan overtuigd dat iedere Duitser die mee wil helpen in de reconstructie van Europa na de oorlog, persoonlijk en van nabij moet hebben meegemaakt wat er in dit land gebeurd is. Wat iemand tot een nazi maakte, wat iemand deed stil zitten en niets doen, wat het betekende om in oppositie te zijn.’ Ook de adviezen van zijn contactpersonen in Stockholm om daar te blijven, wees hij af. ‘Misschien zou het kunnen, maar het is geen vraag meer voor me. Ik heb voor mijn vaderland gedaan wat ik kon, maar ik heb ook verplichtingen tegenover degenen die dezelfde zaak zijn toegedaan als ik. Wat er ook gaat komen, ik moet het met hen doorstaan. En - er zijn ook nog Clarita en de kinderen.’

Toch is zo'n stukje geschiedenis van het Duitse verzet niet zonder handenwringen in terugblik te lezen. Als er dan zoveel hoge Duitse militairen en andere functionarissen waren die Hitler eerder kwijt dan rijk wilden, waarom duurde het dan tot 1943, 1944 voor de eerste serieuze pogingen tot een aanslag werden gedaan? Waarom al die discussies van de Kreisauer Kreis over hoe Duitsland er na de oorlog uit moest zien, terwijl de Dag X waarop het nazi-regime ten val zou komen, voornamelijk van de geallieerde inspanningen afhankelijk bleef? (Die discussies doen overigens denken aan de Nederlandse Intelligenz die zich freischwebend overgaf aan gesprekken over de naoorlogse samenleving in het gijzelaarskamp van Sint Michelsgestel). Maar ook: waarom boden de geallieerden geen greintje steun aan het Duitse verzet?

‘De mislukking van de twintigste juli was de fout van het verzet zelf,’ schrijft MacDonogh. ‘Ze zouden de eerste zijn geweest - als ze nog in leven waren - om toe te geven dat het een Duitse zaak was en dat Duitsers de eer of de schuld van succes of mislukking moesten dragen. Dat het mislukte doet in geen enkel opzicht iets af aan de waarde van de daden van de samenzweerders en aan de tragedie van de nasleep. In de dood van die mensen moet een kleine boetedoening liggen voor de barbarij van andere Duitsers voor en in de Tweede Wereldoorlog.’

Harro Schulze-Boysen, een van de leiders van de communistische oppositiegroep Rote Kapelle, schreef voor zijn terechtstelling in een Gestapo-gevangenis:

Die letzten Argumente
Sind Strang und Fallbeil nicht.
Und uns're heut'gen Richter
Sind nicht das Weltgericht.

■