Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 11]

Dat men heer is spreekt vanzelf
Een standaardwerk over de gesloten wereld van de jacht

Mannen in het groen De wereld van de jacht in Nederland door Heidi Dahles Uitgever SUN f 39,50

Ursula den Tex

‘Doden voor je plezier doe je niet. Dat is onbeschaafd. Punt uit.’ Zo zei de voorzitter van Kritisch Faunabeheer het een keer tegen mij; het is het standpunt van de anti-jachtbeweging in een notedop. De antropologe Heidi Dahles heeft vijf jaar lang onderzocht hoe dat doden-voor-plezier in zijn werk gaat en promoveert daar nu op. Zij beschrijft in haar proefschrift Mannen in het groen de wereld van de jacht in Nederland. Een wereld die, zoals zij hem beschrijft, wel zo ontzettend beschaafd onbeschaafd is dat hij voor hetzelfde geld ook een vorm van beschaving kan heten.

Jagers vormen een volk apart. Wetten leggen vast wat een jager mag en niet mag, maar jagers hebben ook hun eigen ongeschreven erecodes en rituelen. Regels bepalen hoe zij met elkaar omgaan en op wat voor manier zij mogen doden, zomaar in het wilde weg schieten hoort niet. Over doden praten jagers liever niet al te duidelijk; zij hebben een eigen taal waarmee zij elkaar heel goed begrijpen en die tegelijk ook veel verbergt.

Jagers heb je in soorten; jagers weten aan geheime tekens te herkennen wie bij welke groep hoort. Maar voor buitenstaanders zien al die groene mannen met geweren er eender uit. De schutkleur groen is een teken van hun onderlinge verbondenheid; waarschijnlijk maakt groen de jager ook wat minder opvallend voor haas en konijn. De hedendaagse jager kan zich beter ook niet meer opvallend vertonen ten opzichte van niet-jagers. Hij weet dat velen de jacht haten en jaagt dus bij voorkeur op dagen waarop er weinig volk op de been is. Het overleven in een vijandige omgeving stelt telkens weer hoge eisen aan het aanpassingsvermogen van het jagersvolk. De buitenstaander die geneigd is deze stam wel erg ouderwets te vinden, moet niet onderschatten hoe jagers met hun tijd meegaan. Heidi Dahles beschrijft onder andere hoe de jager zich tegen de vijandige kritiek van natuur- en vogelbeschermers verweert door zichzelf als milieubeschermer te ontwikkelen, als het niet uit liefde is dan wel uit nood.

Heidi Dahles vond het onderwerp voor haar promotieonderzoek in Oostenrijk. Zij is Oostduitse van geboorte; studeerde culturele antropologie aan de Universiteit van Nijmegen. Voor haar doctoraal onderzoek zou zij in een Oostenrijks dorpje de man-vrouwverhoudingen bestuderen - dat was het onderwerp in die tijd. Zij ontdekte toen dat als er één zaak was waar man en vrouw het met elkaar over aan de stok kregen het de ongelukkige hartstocht van de mannen voor de jacht was. Op het thema van de jacht is zij in Nederland verder gegaan; haar promotieonderzoek binnen de Nederlandse jachtwereld beschrijft de logica van een bedrijf dat eigenlijk niets met logica te maken heeft.

Jagers spreken van hun passie. Het is de passie die maakt dat een man op een onguur tijdstip zijn bed uitkomt, vreemde kleren aantrekt, en huis en haard verlaat om een dier op te wachten. Waarom is eigenlijk niet uit te leggen.

‘Op de bok’

Een buitenstaander die de gesloten, uiterst wantrouwige jagerswereld van Nederland wil onderzoeken, zal altijd gevraagd worden of hij voor of tegen de jacht is. Alles of niets; dat iemand over jacht wat afstandelijk, neutraal, zou kunnen blijven denken, lijkt kennelijk niet mogelijk. De kans is ook wel groot dat die vreemdeling na de eerste jacht, walgend van het tableau - al die dode dieren - ook geen tweede keer meer wil en voorgoed tegen is. Of hij blijft meegaan en krijgt de smaak te pakken.

Heerjagers drinken tussen twee driften een glaasje sleedoornjenever
bert nienhuis

Heidi Dahles heeft, zonder zelf te schieten, aan veel jachten van allerlei soort deelgenomen; zij heeft zeker gevoeld hoe opwindend jagen kan zijn. Ze ontkwam er niet aan, zegt ze, voor veel van haar informanten sympathie te gaan voelen; ‘Ik heb op de grens tussen betrokkenheid en distantie gebalanceerd.’ Het ziet ernaar uit dat de onderzoekster behoorlijk afstand heeft kunnen houden; ze blijft steeds onderscheid maken tussen de hoogst logisch klinkende beredeneringen van jagers en hun eigenlijke drijfveer. ‘Jacht is niet in utilitaire termen te begrijpen,’ zegt Dahles, ‘jacht is doel op zich.’ De analyse van het taalgebruik speelt een grote rol in haar proefschrift. Dahles zegt daarover: ‘Zelden zal men een jager horen zeggen dat hij konijnen schiet of op reeën jaagt: hij gaat op konijnen of op de bok. Hij gaat bersen, aanzitten, peuteren of op hazen voor de voet. Ook in het moderne taalgebruik dat in de Jachtwet ingang heeft gevonden, doden jagers niet, zij oogsten, bestrijden schade, reguleren en beheren met de buks. In dit taalgebruik wordt de dood verhuld en gelegitimeerd.’

Wie in Nederland wil jagen heeft een jachtdiploma nodig en een jachtakte. De instelling van de jachtopleiding is een weerwoord van de jagerswereld op de kritiek uit de maatschappij; wie wil schieten kan voortaan niet zonder meer op een dier worden losgelaten.

De jachtakte is gebonden aan het bezit van grond. Wie geen grond heeft of te weinig naar zijn zin, kan het jachtgenot (= jachtrecht) huren van een grondbezitter die zelf niet jaagt. Dan wel tijdelijk een aandeel kopen in andermans jacht. Jagen is dan ook afhankelijk van grondbezit, geld en sociale relaties.

Bezit en connecties zijn geen vaste gegevens, de aard van het jagen en het soort mensen dat jaagt veranderen dan ook. Dahles vertelt veel over de geschiedenis van het jagen en illustreert de veranderingen aan de hand van de benamingen die jagers zichzelf en anderen geven.

Heerjager wordt tegenwoordig gebruikt als een verwijzing naar vroeger, naar de tijd dat jagen een privilege was van aristocraten en regenten. De upper-class van de jachtwereld noemde zichzelf in het begin van deze eeuw echter gewoon jager. Dat men heer was sprak vanzelf en wat verder op dieren schoot telde niet mee. Na de afschaffing van de laatste heerlijke rechten door de Jachtwet van 1923 veranderde langzaam aan ook de sociale samenstelling van de jagerswereld. Een nieuw soort jager zonder traditie, maar wel met geld, deed zijn intrede en had de brutaliteit zich heerjager te noemen. Waarna die benaming nog een tijd in de trant van het ons-soort-mensen (‘wij heerjagers van de oude stempel’) werd gebruikt maar ook een scheldwoord werd voor de parvenu. Tegenwoordig is het hoe dan ook minder verstandig voor jagers om standverschil te benadrukken. Zij zijn afhankelijk van de boerengrondbezitters van wie zij het jachtgenot willen huren.

Ook de boerjager bleef niet dezelfde. Eerst was het de benaming voor de (here)boer die met de plaatselijke notabelen mee op jacht ging. Toen werd het de geuzennaam voor de boer die zich juist wilde afzetten tegen de heren. Boerjager staat dan voor de boer die het jachtgenot op zijn grond niet aan jagers verhuurt maar het recht claimt om daar zelf, zonder jachtakte, op konijnen te schieten (lees: het recht om een geweer te bezitten) Volgens Heidi Dahles kan men een jagend agrariër beter niet voor boerjager uitmaken maar een jager van stand kan wel - understatement siert de man - tussen neus en lippen zeggen: ‘Ik ben ook maar een gewone boerjager.’

Ridders

Met de tijden verdwijnen oude categorieën jagers zoals de broodjager en komen er nieuwe bij zoals de toeristenjager en de jonge jager. Een jonge jager is eigenlijk een nieuweling; hij heeft pas zijn diploma gehaald. Maar de vraag naar jachtterrein is groter dan het aanbod; ‘jonge jager’ wordt nu vaak zorgelijk gebruikt voor de al wat ouderen die na jaren nog steeds geen eigen territorium hebben. Jonge jagers zijn afhankelijk van andermans gastvrijheid maar ook gevaarlijke concurrenten; het komt meer dan eens voor dat zo'n ridder zonder land zijn gastheer van het jachtterrein verdringt.

De jager die ergens zijn plaats vindt binnen het ingewikkelde sociale netwerk van de jacht, moet de manieren van zijn omgeving aannemen. De passie van de jacht is ondergeschikt aan de zelfbeheersing die de gedragsregels van de groep hem voorschrijven. Dahles legt er de nadruk op hoe meedoen aan de regels van het spel, het leren omgaan met emoties en impulsen, juist tot de genoegens van de jacht gaat horen. Het meedoen aan dat spel wordt, in haar opvatting, even belangrijk als de opbrengst, wat jagers de oogst noemen.

‘Weidelijkheid’ heet de gedragscode die de rol van jager ten opzichte van het wild bepaalt. Naarmate de grenzen tussen de verschillende sociale klassen vervagen, worden de finesses van het juiste gedrag alleen maar belangrijker als onderscheid. Weidelijkheid is niet precies hetzelfde als sportiviteit; het zijn verschillende interpretaties van goede manieren, ieder met haar eigen vorm van eigenbelang. Het is niet sportief om op zwak en ziek wild te schieten. Een sportieve reewildjager droomt van een zesender in de bronsttijd; een sterke reebok is voor hem pas de ware tegenstander. Denkt hij echt weidelijk dan zal hij in het belang van de wildstand dit schitterend fokmateriaal laten lopen en dan maar liever een oude hinde afschieten. Een pijnlijke morele keuze tussen een mooi gewei aan de muur en oogsten op termijn.

Ganzenjacht

De opvattingen over wat weidelijk is, over welk dier echt wild is en welk schieten jagen, veranderen mee met de sociale verhoudingen in de jachtwereld. Weidelijkheid, vertelt Dahles, was aanvankelijk de code van de grootgrondbezittende elite die die code alleen van toepassing achtte op het zogenaamde herenwild (het reewild). De van oorsprong Engelse sporting code was algemener verbreid, die werd ook door andere categorieën jagers gebruikt en voor proletarischer wild als wateren kleinwild: ‘De diersoorten die door jachtopzichters kort gehouden dienden te worden, met name roofdieren, vielen zowel buiten de sporting-code als de regels der weidelijkheid. De inspanningen om deze dieren te bemachtigen (dat is jagerstaal voor doden - UdT) heetten dan ook geen jagen, maar bestrijden, vangen of kort houden. De activiteiten van jachtopzichters werden als werk en niet als vermaak opgevat.’

Het proefschrift van Heidi Dahles is het eerste boek dat een degelijk overzicht geeft van de Nederlandse jagerswereld. Niet opwindend om te lezen maar wel een uiterst respectabel werk, een standaardwerk voor wie meer wil weten van de wonderlijke gesloten wereld van de jacht. De strijd tussen anti-jachtbeweging en jagers komt aan bod in het verhaal van de ganzenoorlog. Dahles schrijft over de rol van de jachtopzichter en over de stropers van vroeger en nu. Het enige wat ik mis in haar boek is het overzicht van kosten en baten. Het platteland kent zijn legenden van fortuinen die er letterlijk doorheen werden gejaagd. Maar ik zou ook willen weten of sommige fortuinen geen profijt hebben van de jacht, met al die contacten van heren onder elkaar. Er gaan op het platteland immers ook verhalen over jagers die een heel jachtveld opofferen aan hun zakenrelaties.

Maar over dit soort laag gewin valt niet veel te lezen in Mannen in het groen. Jacht gaat niet om bezit van wat voor soort dan ook, het heeft geen gebruiksfunctie, zegt Dahles. Jagers jagen om te jagen, uit hartstocht, voor het spel, als een vorm van expressie. Emoties die in het dagelijks leven moeten worden onderdrukt kunnen tijdens de jacht opnieuw worden opgeroepen, beleefd, verwerkt en weer veilig weggeborgen. Dat is het eigenlijke gewin van de jacht, de beheersing van hartstocht. Geld speelt geen rol, zei de heer van stand en bemachtigde zijn buit.

■