Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Kroniek van het tijdloze Albanië
De magie van Ismail Kadares ‘Kroniek van de stenen stad’

Kroniek van de stenen stad door Ismail Kadare Vertaling Hans de Bruijn Uitgever Van Gennep, 224 p., f 29,50

Hans Schoots

Over een tijdje, wanneer het Albanese communisme op de mestvaalt van de geschiedenis ligt en de rekening van wandaden en verdiensten wordt opgemaakt, zal er tenminste één punt in het voordeel van het Albanese regime kunnen worden genoteerd: Ismail Kadare, schrijver van internationale betekenis, heeft tientallen jaren betrekkelijk ongestoord kunnen werken in het geïsoleerde Balkanstaatje. In 1972 verscheen Kadares debuutroman De generaal van het dode leger (1963) in het Nederlands en daarna werden bij ons nog vijf andere romans van zijn hand gepubliceerd. Maar critici en lezers konden niet geloven dat Enver Hoxha's bergstaat - ‘het lichtbaken van het socialisme in Europa’ - ernstig te nemen literatuur kon voortbrengen. Bijgevolg is Van Gennep nu reeds de vijfde uitgever in het Nederlandse taalgebied die met de moed der wanhoop probeert Kadare in de belangstelling te krijgen. Als het met de recent verschenen roman Kroniek van de stenen stad nóg niet lukt kunnen alle pogingen maar beter worden gestaakt, want overtuigender kan het niet.

In Kroniek van de stenen stad vertelt een jongetje van niet nader bepaalde leeftijd hoe het hem en zijn stad vergaat in de Tweede Wereldoorlog. Het is de stad Gjirokastr in het zuiden van Albanië, ‘een vreemde stad, die als een voorhistorisch wezen plotseling op een winternacht in het dal leek te zijn opgedoken en moeizaam tegen de helling van de berg omhoog gekropen. Alles in de stad was oud en van steen, de straten, de fonteinen, maar ook de daken van de grote eeuwenoude huizen, bedekt met platen van grijze steen die op reusachtige schubben leken. Het was bijna onvoorstelbaar dat zich onder dit harde pantser het tere vlees van het leven bevond, en dat het zich er vermenigvuldigde.’

Kruisvaarders

Deze eerste zinnen van De kroniek typeren niet alleen de sfeer van het boek, maar ook het karakter van vrijwel heel Kadares werk. De gebeurtenissen spelen zich weliswaar af in een duidelijk afgeperkte periode, maar gaan op in de stroom van de geschiedenis, die geen aanvang of einde lijkt te kennen. De tijd valt weg en de kruisvaarders die duizend jaar geleden over de weg langs de stad naar het Heilige Land trokken, lijken evengoed weer aan de horizon te kunnen verschijnen als de Italiaanse, Griekse of Duitse legers, die Gjirokastr in de oorlog belaagden. Ook in de roman De brug met de drie bogen, die in de veertiende eeuw speelt, leeft de herinnering aan de drie eeuwen eerder gepasseerde kruisvaarders nog. De meeste romans van Kadare bevatten een vreemd mengsel van mythe, legende en nauwkeurig feitenrelaas. Samen vormen ze een geschiedenis van Albanië in fictie. De magischrealistische trekken die Kroniek van de stenen stad vertoont, worden versterkt door de samenhang met de andere romans, waarvan de ene zich afspeelt in de veertiende eeuw, de andere in de vijftiende (De regentrommen), een volgende weer elders in de middeleeuwen (Doruntine, niet vertaald) of in onze eeuw in de jaren veertig (November in een hoofdstad, niet vertaald) of zestig (De generaal van het dode leger). Hoe ver ze ook uiteenliggen in de tijd, ze draaien om hetzelfde thema: het tijdloze Albanië, waarvoor de stenen stad een metafoor vormt. Alles komt en gaat, alleen de rotsbodem van Kadares geboorteland blijft, en zo krijgt zijn werk - waarschijnlijk onbedoeld - een profetische betekenis, want zal tot ‘de veelkleurige vreemde vlaggen die van de daken verdwenen zoals ze gekomen waren, even tijdelijk en onwerkelijk als de stenen stad eeuwig en tastbaar was’ vroeg of laat niet ook de rode vlag van de Albanese communistische partij behoren? De stad die door het jongetje in De kroniek wordt geobserveerd, is tegelijk een werkelijke en een mythische stad. De Italianen leggen er een vliegveld aan en de Britten voeren voortdurende bombardementen uit, er heerst een onoverzichtelijke orgie van geweld, maar tevens zijn de bewoners op zoek naar gevaarlijke heksenballen van nagels en afgeknipte haren en ze kijken met ontzag op naar Wijze Oude Vrouwen, die al tientallen jaren niet meer uit hun huizen komen en wel honderddertig of honderdveertig jaar oud zijn. Bevinden we ons in de middeleeuwen of in de twintigste eeuw?

isolde ohlbaum

Opvallend is dat Kadare het bijgeloof met een liefde beschrijft die onmogelijk met de marxistisch-leninistische en radicaal atheïstische opvattingen van het regime in overeenstemming te brengen is. In zijn tijdloos universum worden aan natuur en produkten van mensenhanden een wil en emoties toegedacht. Waterdruppels rollen zo snel mogelijk van de daken af om de grond te bereiken, zodat ze morgen kunnen verdampen om terug te keren naar de hemel. De weg vlijt zich tegen de stadsmuur aan om vergiffenis te vragen en elders is het alsof de wegen vergeten waren waar ze vorige week liepen, zodat ze ‘zachtjes, geluidloos wat naar de ene of naar de andere kant schoven’. Regel na regel is Kadares taal prachtig en uniek en het jongetje dat het verhaal vertelt gaat zelf meer dan eens op in bespiegelingen over de taal. ‘De letters rennen in duizelingwekkende vaart nu eens de ene, dan weer de andere kant op. De a's, de f's, de g's, de y's, de k's, rennen, rennen. Ze sluiten zich aaneen en vormen een paard, een hagelbui. Rennen weer verder. Dolk, nacht, moord moeten worden gevormd. Dan weg, slaan, deuren, stilte. Rennen, rennen. Almaar door. Zonder ophouden.’

Eeuwenoude roest

Toen Kroniek van de stenen stad in 1971 verscheen, maakte Kadare deel uit van het Albanese schertsparlement te Tirana. Drie jaar later publiceerde hij een artikel getiteld ‘Het socialistisch realisme, de grote kunst van de revolutie’ (Albanien Heute, nummer 1, 1974), dat naast een lofzang op het socialistisch realisme een aanval over de hele breedte bevat op de moderne literatuur. ‘In de dertig jaar van haar bestaan boekte onze jonge socialistisch-realistische literatuur grote successen en wekte zij veel enthousiasme. Onvoorwaardelijk in dienst van de revolutie, tegelijk communistisch en nationaal, rekende zij voor eens en voor altijd af met de eeuwenoude roest van de feodaal-burgerlijke kunst, met haar mysticisme, irrealisme, sentimentalisme, sensationalisme, met haar droomverhalen over arme meisjes en de “Witte Prins”, kortom, met alle leugens uit de eeuwenoude gaarkeukens van de oude wereld.’ Alleen met de grootste moeite kun je je voorstellen dat De kroniek en dit revolutionaire proza aan hetzelfde brein zijn ontsproten. Toch is het zo. Kadare heeft al die jaren met enthousiasme als cultureel uithangbord voor het regime in Tirana gefungeerd. De meest waarschijnlijke verklaring voor zijn schizofrenie is de buitengewone bedrevenheid die men er onder communisten op na houdt van alles en nog wat in schijnbare overeenstemming te brengen met de leer. Hoewel het grootste deel van zijn werk met socialistisch-realisme weinig tot niets uitstaande heeft, moet Kadare er van overtuigd zijn dat dit wel het geval is. Omdat zo'n denkwijze in het Westen moeilijk te bevatten is, wordt iedere strohalm door de liefhebbers van zijn werk aangegrepen om maar een dissidente houding bij hem te ontdekken. Maar aan het feit dat hij in 1982 wegens ‘subjectivisme’ ernstig door de partijtop werd onderhouden moeten we niet al te veel belang hechten. Welke schrijver achter het ijzeren gordijn is nooit door de partij aangevallen? Zo iemand bestaat niet. Zelfs Stalins meest geliefde auteurs moesten af en toe op ferme kritiek rekenen. Eind 1989, toen alle andere Oosteuropese regimes ineenstortten, noemde Kadare de Albanese geheime dienst ‘een groep gedegenereerde en sadistische functionarissen’, waarin hij gelijk had. Hij schreef ook: ‘We moeten erkennen dat de Albanese literatuur zich tot op heden weinig met deze problemen heeft beziggehouden, en dat strekt haar niet tot eer.’ Dat mag zo zijn, maar Kadare heeft twee decennia geleden met De kroniek van de stenen stad al een monument opgericht voor de taaiheid van de mens, voor een Albanië dat er nog steeds zal zijn wanneer de huidige machthebbers al lang dood en begraven onder de stenen liggen.

■