Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

De zweep over de onverwoestbare liefde
‘Histoire d'O’ als fabeltjeskrant voor volwassenen

Het verhaal van O Door Pauline Réage Vertaling Adriaan Morriën Uitgever De Arbeiderspers, 186 p., f 34,90

Joost Zwagerman

Film nooit gezien, boek niet eerder gelezen, maar waande mij wel op de hoogte van de inhoud. Dat kan ook moeilijk anders, want Histoire d'O is, net als Josefine Mutzenbacher, Sades Justine en Henry Millers Sexus, een literair-pornografische klassieker die als ijkpunt, scandaleus en tegelijkertijd respectabel, veel en vaak wordt aangehaald door talloze interessante mensen in talloze interessante artikelen. Ik had het idee dat Histoire d'O zo'n beetje de Ulysses is van de erotica: het doet dienst als meesterwerk waaraan voortdurend wordt gerefereerd, door iedereen is aangeschaft maar door slechts een handjevol liefhebbers daadwerkelijk gelezen.

Bij verschijning van de zesde druk van de vertaling van Histoire d'O maakte ik de fout te beginnen met het nawoord van vertaler Adriaan Morriën. Aanvankelijk maakt zijn nawoord nieuwsgierig - hoe kan het ook anders met een openingszin als deze: ‘Het is duidelijk dat Het verhaal van O alles bevat om lezers verontwaardigd, woedend, verdrietig of opgewonden te maken.’ Helaas vervolgt Morriën met een vermanende uiteenzetting waarin hij benadrukt dat we hier toch vooral niet met een gewelddadige, immorele porno-story te maken hebben. Wie zich blind staart op alles wat in O extreem of schokkend is, ontgaat het dat de roman in de eerste plaats een fabel is, zoals ook Kafka's Het proces of De vreemdeling van Camus fabels zijn, aldus Morriën. Ik denk dat hij gelijk heeft O een fabel te noemen, maar dan toch om een veel minder hooggestemde reden dan die hij geeft. Om dit uit te leggen moet ik eerst Het verhaal van O samenvatten.

Door haar minnaar René wordt het meisje O naar een kasteel nabij het plaatsje Roissy gebracht, waar haar de beginselen van de sadomasochistische seks worden bijgebracht. René laat haar achter en O wordt enkele weken aan de ketting gelegd en met zweepslagen tot gehoorzaamheid en dienstbaarheid gemaand. Er wordt haar verordonneerd haar lichaamsopeningen altijd en overal beschikbaar te stellen aan de in capes gehulde mannen die het kasteel bevolken en van wie slechts de veelvuldig geerecteerde martelwerktuigen zichtbaar zijn. Is hun gezicht niet door een kap bedekt, dan mag O, die in het kasteel voortdurend op handen en voeten ofwel geknield door het leven gaat, niet naar hen opkijken. Onnodig te zeggen dat de mannen met dagelijkse regelmaat gebruik maken van hun recht op penetratie.

Wanneer zij de leerschool heeft doorlopen, wordt O door haar minnaar ter beschikking gesteld aan Sir Stephen, in zekere zin een halfbroer van René. O bemerkt dat de dominantie van Sir Stephen meedogenlozer is dan die van de mannen in capes op het kasteel, want: ‘(...) in Sir Stephen vermoedde zij een vaste ijskoude wil die zich door zijn begeerte niet liet vermurwen en waarvoor zij (...) helemaal niet telde.’ Dit blijkt juist: Sir Stephens sado-praktijken zijn losgekoppeld van louter seksuele prikkelingen. Hierna valt O in handen van een meesteres, Anne-Marie, die van mening is dat de zweepslagen en bevelen van Sir Stephen nog niet effectief genoeg hebben uitgepakt. Anne-Marie wenst voor zichzelf, net als de mannen aan wie O zich op afroep moest geven, ‘een naamloos onpersoonlijk genot dat zich slechts van O als van een werktuig bediende.’ O's billen worden met gloeiend ijzer gebrandmerkt, en uiteindelijk wordt zij in het openbaar, op de binnenplaats van wat ooit een klooster was, door Sir Stephen aan de ketting gelegd, om nieuwsgierige voorbijgangers de gelegenheid te geven zich aan haar te vergrijpen.

Bij alle vernederingen en kwellingen die O ondergaat, wordt telkens haar ambivalentie benadrukt. Pijn en genot zijn voor haar langzamerhand steeds minder te onderscheiden, evenals afschuw en begeerte, horreur en extase. Vriend René lijkt goed aan te voelen dat zijn meisje O tot in het extreme valt te manipuleren en dat zij zich de wrede en soms perverse manipulaties verwarrend genoeg laat welgevallen. Maar het lijkt me wat vergezocht om net als Adriaan Morriën te beweren dat O wordt gedreven door ‘een verlangen naar veiligheid en geborgenheid’ die hier en daar is te lezen als ‘een vorm van christelijke boetedoening’. Morriën: ‘Het gevoel van geborgenheid wordt blijkbaar niet opgewekt door de gedachte aan een huiskamer met een echtgenoot die zijn pantoffels aantrekt (...), maar door de mate waarin zij wordt gekweld en vernederd.’

Dit lijkt mij pure nonsens. Alles in de roman wijst erop dat O, onzeker en zoekend en op een leeftijd waarop ‘geborgenheid’ even niet telt, door haar minnaar op halfvrijwillige basis wordt geconditioneerd tot een lustbeleving die straf en boetedoening koppelt aan overgave, en pijn en vernedering aan orgastische extase. Wie wordt ingeprent dat genot slechts bereikt wordt na fysieke kwelling weet niet anders of het is de zaligmakende bevrediging.

Het ‘No-Sex Handbook’ door Pamela Pettler & Amy Heckerling (Warner Books, importeur Van Ditmar, f 21,70)

Het verhaal van O is zeker geen realistische roman maar een - overigens duizelingwekkend geraffineerd geschreven - fabel. In een fabel permitteert de schrijver zich immers onmogelijkheden van uiteenlopende aard en schuwt niet de groteske verwikkelingen. In O wemelt het van de fysieke onmogelijkheden. Alleen al het verblijf op het kasteel aan het begin van de roman telt een aantal fysieke kwellingen die onmogelijk kunnen worden ondergaan zónder medische hulp na afloop. Wat te denken van het gegeven dat O op één dag voor het eerst een flink aantal malen anaal wordt genomen? En van de ijzeren staaf die vervolgens van achter wordt ingebracht om haar te doen ‘oprekken’? Om even klinisch en zakelijk uit te pakken: wie niet geheel vrijwillig en zonder hulp van glijmiddel voor het eerst driemaal achtereen anaal wordt gepenetreerd, ligt aan flarden en moet door de dokter worden gerepareerd. Hetzelfde geldt voor de zweepslagen: het zijn er té veel in een té kort tijdsbestek. O's striemen en verwondingen verdwijnen in een onwaarschijnlijk rap tempo. En tenslotte is de opperste sereniteit die zij uitstraalt na een grote groep mannen over zich heen te hebben gehad, net zo sprookjesachtig en artificieel als de cowboy in de western die opstaat na een aantal maal te zijn neergeknald. Het verhaal van O is een Fabeltjeskrant voor volwassenen, met maar één prangende vraag: hoe Eng is het Enge Bos?

Model

Morriën noemt O een fabel omdat in de roman ‘het model van een samenleving wordt beschreven die zich in de onze als mogelijkheid aftekent.’ Hij is van mening dat de ritualisering van de erotiek in O en de manier waarop seksuele onderworpenheid als een absolutum wordt gehanteerd, weinig verschilt van de ritualiseringen waarvan onze samenleving is doordrenkt en die zijn ingegeven door datgene wat de meeste mensen als het enig toelaatbare absolutum zien: vaderland, democratie, wereldproletariaat, huwelijkstrouw of seksuele onthouding. Een redenering als deze kan alleen afkomstig zijn van iemand die, verleid door de literaire kwaliteiten van het boek, liever niet wil weten wat Het verhaal van O allereerst is: pornografie. Het bijzondere is dat O, in tegenstelling tot de meeste porno, superbe is geschreven. De materie is extreem, de stijl is exquis. De psychologiseringen zijn daarentegen nogal primitief in vergelijking met de verfijning waarmee zelfs de grofste seksuele ‘ingrepen’ zijn beschreven. Sterker nog, de psychologiseringen staan geheel ten dienste van de aaneenrijging van de seksuele encounters. Porno dus. Porno met een hoogst literaire snit.

Toen Histoire d'O in 1954 voor het eerst verscheen waren de reacties verhit, op het hysterische af. Na de eerste golf van verontwaardiging vroeg men zich af of dit werkelijk door een vrouw kon zijn geschreven. Wie was Pauline Réage? Uiteindelijk wees alles erop dat Jean Paulhan, werkzaam bij uitgeverij Gallimard, de auteur was. Het mysterie is nooit opgehelderd, ook niet door Régine Deforges, die in 1977 een reeks gesprekken met ‘Pauline Réage’ publiceerde onder de titel O m'a dit, waarin onder meer valt te lezen dat het de - vermoedelijke! - schrijfster van O te doen was om de grenzen van de liefde te verkennen: hoeveel heeft iemand er voor over om bemind te blijven worden?

Deze interpretatie ligt in alle eenvoud meer voor de hand dan de hooggestemde verklaringen van Morriën over de roman als fabel of model. O hield zielsveel van René en was bereid zelfs zijn meest extreme wensen op te volgen. Dat zij hield van haar minnaar kan geen lezer van O zijn ontgaan: na veel martelingen roepen de jonggelieven elkaar toe van elkaar te houden, soms letterlijk over de ruggen van de anonieme meesters met de zweepjes en kettingen. Dit lijkt me echter een simpele ingreep om de goedwillende lezer de illusie te geven dat elke zweepslag uiteindelijk in dienst staat van een onverwoestbare liefde. Was dit niet het geval, dan waren alle extremiteiten niet alleen nóg ongeloofwaardiger maar ook weinig zinnenprikkelend geweest.

Wat ons brengt bij de, in dit geval, cruciale vraag: hitst Het verhaal van O op? Erotiserend zijn vooral de beschrijvingen waarin O zich voorbereidt op nieuwe beproevingen, zich opmaakt en een keuze maakt uit haar collectie lingerie. Zó gedetailleerd en analytisch wordt de lezer geïnformeerd over de kleding van O, dat het er soms op begint te lijken dat iedere beschrijving pas is ontstaan na gebruik van pincet waarmee alle stukjes textiel waarin O zich hult vezel voor vezel zijn bestudeerd en ontleed. Hulde in dezen voor Adriaan Morriën, aan wie de vertaling van al deze pijnlijk nauwkeurige passages natuurlijk was toevertrouwd.

Dat O de Bijbel is voor de wereldwijd verspreide sadomasochistische gemeente behoeft geen betoog. Het boek is vast en zeker erg geil voor de doelgroep. Uit onder meer een recente kleurenbijlage van Vrij Nederland viel op te maken dat sm een spannende en soms zelfs acrobatische liefhebberij is geworden die zich heeft verspreid onder de bekende ‘brede lagen van de bevolking’. Wat dat betreft lijkt Morriën zijn zin te krijgen als hij in zijn nawoord beweert dat ‘heel wat huwelijken er waarschijnlijk mee gebaat (zouden) zijn (...), wanneer mannen en vrouwen elkaar van tijd tot tijd liefdevol zouden afranselen’.

■