Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Angst en walging in Berlijn
Het essentiële, moeizame menselijke avontuur in Ian McEwans ‘The Innocent’

The innocent or The Special Relationship door Ian McEwan Uitgever Jonathan Cape, 231 p. Importeur Consul Books, f 50,65 (De Nederlandse vertaling verschijnt 6 juni bij uitgeverij De Harmonie)

Anthony Paul

De nachtmerrieachtige sfeer van Ian McEwans novelle The Comfort of Strangers werd versterkt doordat het verhaal weliswaar in Venetië speelde, maar die plaats niet eenmaal werd genoemd - en aldus denkbeeldig werd. Evenzo werd in The Child in Time mevrouw Thatcher geportretteerd en tegelijkertijd onwezenlijk gemaakt, doordat ze niet bij name werd genoemd en (geniepiger nog) ook haar geslacht in het vage bleef. The Innocent hanteert doeltreffend de tegengestelde en gangbaarder techniek om fictief en zelfs bizar materiaal geloofwaardig te maken door het tegen een herkenbare en specifieke achtergrond te plaatsen. De roman speelt in een zorgvuldig gedocumenteerde en historisch authentieke werkelijkheid, en de kern ervan wordt gevormd door een gewelddadige gruwelscène, beschreven in minutieus en overtuigend detail. Maar wederom laat McEwan ons voelen hoe objectieve feiten en fictie met elkaar verweven zijn, en dat onze emoties en gewelddadige fantasieën misschien wel echter zijn dan een schimmige politieke en historische werkelijkheid.

De echte wereld in kwestie is het Berlijn van 1955, met zijn ruïnes, ontbering, nieuwe betonnen lantaarnpalen, nog geen Muur, maar overal de bezetters, Russen, Britten en Amerikanen, van wie ‘tussen de vijf- en tienduizend’ spionnen. De ‘onschuldige’ uit de titel - degene die in elk geval centraal staat - is een Engelse PTT-technicus, Leonard Marnham, vierentwintig pas, een gewone jongen uit de heel gewone Londense voorstad Tottenham. Hij wordt naar Berlijn gebracht om te assisteren bij een spionageoperatie: het aftappen van Russische telefoonlijnen. Onderdeel van die (historische) operatie was het graven van een tunnel: in april 1956 werd die aan de Russen verraden door George Blake, die woonde op Platanenallee 26; in deze roman is Leonard zijn bovenbuurman.

Ian McEwan
bert nienhuis

Dank zij de verscheidene niveaus waarop de betrokkenen toegang hebben tot vertrouwelijke informatie, is de spionagewereld een rijk terrein voor de schrijver die gevoelig is voor de uiteindelijke ongrijpbaarheid van werkelijkheid en waarheid. De mensen op het laagste niveau denken dat er een legermagazijn wordt gebouwd; die op niveau twee weten dat het een radarstation is; die op niveau drie weten dat het inderdaad een tunnel is waardoor de Britten en Amerikanen de Russen zullen kunnen afluisteren. Die op nog hoger niveau zijn bezig met subtieler schakeringen van geheimzinnigheid. Hoe hoger je komt, hoe minder onschuldig. Dat blijkt ook sterk het geval te zijn op het niveau van de persoonlijke en vooral de seksuele betrekkingen. De roman verkent het inzicht dat we om compleet te zijn onze onschuld moeten verliezen, maar in zekere zin toch ook dienen te bewaren. Een van de betrokken Amerikanen poneert de stelling dat geheimzinnigheid het begin is van de individualiteit, van het bewustzijn; voordat er privacy bestond, en dus geheimzinnigheid, ontbrak de noodzaak tot communicatie of taal: ‘Secrecy made us possible.’

Leonard komt uit een benauwd kleinburgerlijk milieu: hij heeft drie grijze pakken en een tweed colbertje, en heeft een hekel aan boeken, en klassieke muziek zowel als jazz. Een knappe ironische toets (en sociaal-historisch juist) is dat hij zich ‘ondanks zijn werk’ niet op zijn gemak voelt aan de telefoon; ‘zijn ouders hadden er geen, en ook niemand van zijn vrienden’. Hij houdt van meisjes, maar is nog maagd. (‘Het was niet zo uitzonderlijk in 1945 dat een man met Leonards aard en achtergrond op zijn vijfentwintigste nog geen seksuele ervaring had,’ zo meldt de schrijver ons ietwat defensief en met atypisch zwaarwichtige nadruk.)

Koning

Hij leert een aantrekkelijke Duitse vrouw van dertig kennen, Maria, die het initiatief neemt door hem via het buizenpostsysteem van een nachtclub een boodschap te sturen: ‘Hij dacht, terecht zoals zou blijken, dat nu zijn leven zou veranderen.’ Maria heeft het niet getroffen in de liefde: haar ex-man Otto, gewezen sergeant in het leger en nu een dronkelap, duikt een paar keer per jaar op om haar af te tuigen en geld te eisen. Daardoor wordt ze aangetrokken tot Leonards onervarenheid en kwetsbaarheid en verleidt hem, zacht doch beslist. Ze genieten een idyllisch liefdesintermezzo in de armzalige onverwarmde zolderkamer waar ze woont. Maar de verloren onschuld maakt de weg vrij voor agressieve impulsen: Leonard, koning in zijn pas ontdekte land van seks, merkt dat hij er genoegen in schept zichzelf te zien als soldaat en veroveraar, en haar als onderworpen slachtoffer; al gauw worden de fantasieën van zijn privé-theater hem te benauwd - hij wil zijn macht erkend zien. Het spel loopt uit de hand en wordt uitgesproken akelig. Leonard overschrijdt de grens tussen voorgewend en echt geweld en Maria wijst hem de deur. Hij moet leren omgaan met gevoelens die hij niet begrijpt: een proces dat door McEwan met verfijnd begrip geschetst wordt.

Bepaalde analogieën tussen de wereld van de geheimzinnigheid en het graven van tunnels en die van de seks liggen voor de hand en die kunnen we voor zichzelf laten spreken; maar de schrijver suggereert nog subtielere verbanden. De wereld van de tunnel is er een van mannelijke wedijver, vertoon van assertiviteit en viriele vaardigheid; ze staat bol van de spanningen van de Brits-Amerikaanse ‘speciale band’ (het politieke cliché dat de roman een ondertitel verschaft); de Britten sjofel, onderkoeld, veelal amateuristisch of althans zo overkomend, de yanks patserig, energiek, pienter maar naïef. Leonards stroeve verhouding met zijn vriendelijke maar dominante chef Bob Glass dringt door tot zijn privé-leven als Glass Maria een betrouwbaarheidsverklaring moet verstrekken; daarbij haalt hij haar tegelijkertijd over Leonard te vergeven voor zijn onbezonnen moment van gewelddadigheid.

Tunnel

Leonard en Maria verloven zich en hun toekomst lijkt verzekerd, als de gruwel zich aandient - in de vorm van Otto, ineengedoken en laveloos in hun klerenkast. Terwijl ze zich afvragen wat ze met hem aan moeten, komt hij weer bij en vindt er een meedogenloze scène plaats waarin Otto het voorzien heeft op Leonards testikels en Leonard Otto een stuk uit zijn wang bijt. Min of meer per ongeluk wordt Otto's schedel ingeslagen. Bang voor de gevolgen als ze de politie erbij halen, besluiten ze het lijk in stukken te zagen en af te voeren. Die operatie wordt in even overtuigend detail beschreven als de vechtpartij, of bij voorbeeld de technische bijzonderheden van het graven van een tunnel.

Onschuldig als hij is - zij het inmiddels niet meer algehéél onschuldig - brengt Leonard er als misdadiger weinig van terecht. Hij verdwijnt in de nacht met twee zware koffers waarin zich de verzaagde resten van Otto bevinden, om te proberen zich daarvan te ontdoen. Dit gruwelverhaal is zoals het hoort vol details en haast hysterische humor. In de climactische ontknoping van de roman zijn privé en publiek, feit en fictie fraai verweven; ten slotte belandt het lijk in de tunnel en dringen de Russen daar binnen - en om te ontdekken waarom precies, moet je tot de laatste bladzij doorlezen.

Leonard zelf, tot het laatst toe onschuldig, heeft geen idee hoe hij en Maria hun moord ongestraft hebben kunnen plegen; daar komt hij pas dertig jaar later achter. Terug in Berlijn in 1987 bezoekt hij opnieuw de ruïnes van de tunnel: de enige plaats waar het verleden kan worden blootgelegd en zijn eigen leven ten slotte te begrijpen valt. Daar leest hij een brief van Maria, die in 1956 uit zijn leven verdween, een brief die veel verklaart en zelfs nu nog hoop geeft op een continuïteit in hun levens. Zullen beiden nog een kijkje komen nemen bij de Muur voordat die wordt neergehaald? Misschien kunnen we deze knappe en complexe roman lezen als een verhaal van de uiteindelijke triomf van de liefde tegen alles in, en van het essentiële, moeizame menselijke avontuur om compleet te worden; iets waarin Ian McEwan inmiddels een indrukwekkend inzicht heeft.

■