Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Aankomst in New York, 1934

Foto van Cecil Beaton, 1936

Parijs, 1945. Foto van Cecil Beaton

Bezoek aan GI's in bezet Duitsland

Een even raadselachtig innerlijk als uiterlijk
Het leven van Gertrude Stein in teksten en beelden

Gertrude Stein Ein Leben in Bildern und Texten Redactie Renate Stendhal Uitgever Arche Verlag, 288 p. Importeur Valeton & Henstra, f 124,45

Dirk van Weelden

Toen Gertrude Stein in 1946 overleed, was ze een legende. Als klassieke expatriate was ze Amerikaanser dan de Amerikanen en Amerika hield van haar. Een bezoek aan ‘Gertie’ was bij de Amerikaanse troepen in Frankrijk een even populair onderdeel van een toeristisch bezoek aan Parijs als het beklimmen van de Eiffeltoren. De vrijwel vierkante oude dame met het korte haar en de aanstekelijke lach was een mascotte van de GI's.

Stein speelde haar rol van Amerikaanse beroemdheid al vanaf 1934, toen ze na dertig jaar in Parijs te hebben gewoond voet op Amerikaanse bodem zette. In het kielzog van het enorme succes van haar Autobiography of Alice B. Toklas een jaar eerder, ging ze in op de uitnodiging haar geboorteland te bezoeken voor een lezingentournee.

Het bezoek werd begeleid door een hausse aan publiciteit. Het begon aan de loopplank van het schip waarmee ze in New York aankwam. De verslaggevers dromden om haar heen, blocnotes in de aanslag. De fotografen verdrongen zich, ze gaf radio-interviews en de lichtkranten op Fifth Avenue berichtten van haar komst. Ze ontmoette vermaarde schrijvers, regisseurs, musici en ging op theevisite in het Witte Huis. Filmsterren en andere prominenten wilden met haar op de foto.

Ze was kortom een beroemdheid en ze genoot ervan met volle teugen. Maar hoe langer ze beroemd was, hoe duidelijker het werd dat ze zelf vele malen beroemder was dan haar werk. Ze gaf lezingen over haar literaire ontdekkingen en de ideeën waarop die gebaseerd waren. Ze sprak als iemand die al dertig jaar een eigenzinnig literair oeuvre publiceerde. Maar er was vrijwel niemand onder haar toehoorders die het gelezen had. Wat men wel gelezen had, waren haar herinneringen aan de eerste twintig jaar van haar verblijf in Parijs; haar omgang en vriendschap met inmiddels wereldberoemd geworden mensen als Hemingway, Picasso, Matisse, Braque en Scott Fitzgerald. Haar roem was gebaseerd op de laconieke, bijtende toon van die memoires, haar wonderlijke uitdossing en haar gekke kapsel. Na aankomst in Amerika werd in de kranteartikelen meer aandacht geschonken aan haar hoedje dan aan haar boeken of de lezingen die ze hield.

De meeste biografieën die er na haar dood verschenen, reconstrueerden de entourage die er bestaan had rond de salon van Stein en haar vriendin Alice Toklas. De schrijvers zochten na welke beroemdheden Stein wanneer en waar getroffen had, wat ze van elkaar vonden en in welke stemming er afscheid genomen werd. De laatste twintig jaar komen daar de boeken bij die haar leven en legende bekijken vanuit een feministisch perspectief en de nadruk leggen op haar lesbische geaardheid en haar relatie met Alice B. Toklas.

Vertrouwelingen

Het lijkt in die biografieën soms wel alsof het feit dat ze een literair auteur was niet meer aandacht verdient dan een nobele karaktertrek, die te waarderen valt zoals men in een ander ilefdadigheid of idealisme bewondert. Steins literaire werk als voetnoot bij haar legende, dat is nu juist niet het effect van het boek dat de Zwitserse Arche-uitgeverij aan de Stein-canon toevoegde. Het heet Gertrude Stein, ein Leben in Bildern und Texten en is het werk van Renate Stendhal. Het boek levert inderdaad een overzicht van het leven van Stein in foto's, met een volledigheid die in geen enkel ander boek is aan te treffen. Maar het bijzondere aan dit boek is, dat je als lezer de legende tot in de details onder ogen krijgt, zonder dat het literaire werk op de achtergrond raakt. De foto's zijn namelijk omringd met fragmenten uit teksten van Stein zelf, en niet alleen uit haar autobiografische boeken, maar ook uit het beruchte ‘duistere’ en ‘experimentele’ werk. Aangevuld met citaten uit brieven, memoires en interviews van anderen vertelt het boek in bijna driehonderd pagina's werkelijk het verhaal van het leven van een schrijfster, niet van een feministische heilige of een historische excentriekeling.

Tot haar dertigste ziet Gertrude Stein er ernstig, om niet te zeggen gesloten en depressief uit, maar vanaf het moment dat ze rond 1907 in Parijs gaat samenwonen met Alice Toklas, (ook een joodse Amerikaanse van de Westkust) verschijnt Stein zoals ze geschiedenis zou maken: laconiek, trots, zelfverzekerd.

Werkelijk helemaal alleen en geïsoleerd schrijven maar zeer weinigen. Schrijvers, en zeker schrijvers zoals Stein, die pionierswerk verrichten en bovendien buiten hun taalgebied leven, hebben een kring van vertrouwelingen om zich heen nodig. Mensen die hun werk lezen, begrijpen, aanmoedigen, bekritiseren en soms van stof voorzien. Het is het sociale voertuig waarin een schrijverschap overleven kan.

Steins schrijverschap was in meerdere opzichten kwetsbaar en de levenslange relatie met Toklas stelde haar in staat als schrijver te overleven en zich te ontwikkelen. Toklas fungeerde als een hele vriendenkring in haar eentje: ze was geliefde, vertrouwelinge, intellectuele sparring-partner, criticus, secretaris, corrector, kok, manager, en als beheerster van de Plain Editions zelfs een tijd lang Steins uitgeefster.

Bloemetjesjurken

Bladerend door het boek zal een hedendaagse lezer misschien in de lach schieten om de tuttebollige taferelen van dames in bloemetjesjurken aan de thee met hun gasten, of picknickend op het terras van hun huis op het land. Maar wie nog eens kijkt en de omringende teksten leest, vindt in dit boek genoeg dat hem dichter bij het fascinerende werk van Stein kan brengen. Om te beginnen de verschijning van Stein zelf.

Die loochent namelijk de indruk van brave damesachtighied die de entourage wekken kan. Van geremdheid of preutsheid is bij nadere beschouwing helemaal geen sprake. Ze verschijnt als iemand die zich volledig, om niet te zeggen op verpletterende wijze, op haar gemak voelt met haar uiterlijk. Zoals bekend beantwoordde dat uiterlijk niet aan het klassieke vrouwelijke schoonheidsideaal. Ze was kort en mollig; haar gezicht is meermalen vergeleken met dat van een Azteekse Indianenkoning, een boeddha, of dat van een gepensioneerde generaal uit de Amerikaanse Burgeroorlog.

Ze was geen schoonheid misschien, maar een krachtige, boeiende verschijning, van wie goed te begrijpen is dat ze op vrijwel iedereen die ze ontmoette indruk maakte. Het raadselachtige aan het uiterlijk van Gertrude Stein is de mengeling van kalme onverzettelijkheid en agressieve levenslust. En wie de fragmenten van haar werk bij de foto's leest, maakt daar kennis met een zelfde charme, dezelfde paradox.

De foto's leveren een beeld van een leven vol met bezoekers, beroemdheden, kennissen en vrienden. Maar de overheersende indruk is die van een hermetisch afgeschermde intimiteit, die tussen Stein en Toklas. Vanuit de verschansing van die levenswijze en de eigenzinnigheid van haar werk kijkt Stein de camera aan. Zoals bekend kunnen snapshots de indruk die iemands persoonlijkheid op het nageslacht maakt slopen. Hoe minder foto's er van iemand zijn, hoe betekenisvoller de afbeelding. Hoe langer men dan naar die enkele foto's kijkt, hoe geheimzinniger de persoon. Van Stein bestaan heel erg veel foto's, maar haar gezicht is tegen de slijtage van de fotografie goed bestand.

Haar beroemdheid als Matrone van de Avant-garde, als Amerikaanse Mascotte hebben een zelfde slopende invloed op de aandacht voor haar werk. Maar dit zorgvuldig gemaakte, van goede Duitse vertalingen voorziene Leben in Bildern und Texten weet zich aan die invloed te onttrekken. Hier overweldigt de public image de schrijfster niet. De grootste verdienste van dit fotoboek is dat het niet gemaakt is als hommage aan Steins persoonlijkheid, maar aan de verstrengeling van haar leven en haar ongelezen, onverkende werk. Hoe langer men het in handen heeft hoe meer de quasi-feitelijkheid van de fotobiografie wordt overmeesterd door het omringende Steinse proza. De tekst wint.

■

In Vintage Books verscheen onlangs Selected Writings of Gertrude Stein. Inleiding en aantekeningen Carl van Vechten. Deze ‘Portable Stein’ bevat The Autobiography of Alice B. Toklas (compleet), gedichten, de opera Four Saints in Three Acts, en grote delen uit The Making of Americans, Three Lives, Tender Buttons, en Wars I Have Seen. Importeur Van Ditmar, 706 p., f 34,60.