Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 11]

The American Dream op zijn Chinees
Hongkong als de epiloog van het Britse rijk

Hong Kong door Jan Morris Uitgever Random House, 369 p. Importeur Van Ditmar, f 22,95
The great port door Jan Morris Uitgever Oxford University Press, 215 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 25,10
Among the cities door Jan Morris Uitgever Penguin, 410 p. Importeur Penguin Nederland, f 25,10
Mouldering pearl door Felix Patrikeeff Uitgever Coronet Books, 249 p. Importeur Van Ditmar, f 23,20
City on the rocks door Kevin Rafferty Uitgever Viking, 518 p. Importeur Penguin Nederland/Nilsson & Lamm, f 64,45

Louise Fresco

De datum is 1 juli 1997, de naam wordt Xianggang. Nu al is het proces onomkeerbaar, en lijkt voor velen de ondergang van Hongkong onafwendbaar. Sinds 1984, het tijdstip van het Chinees-Britse verdrag, de termen van de overdracht van de kolonie, een van de parels van het Britse rijk, bepaalde, heeft de discussie over Hongkongs onzekere toekomst geleid tot meer dan gewone beroering. Toch is de menselijke geschiedenis vol van dit soort situaties, waarbij voormalige overzeese gebiedsdelen goedschiks of kwaadschiks aan andere mogendheden worden gegeven of aan een nieuwe generatie machthebbers onder het mom van zelfstandigheid worden overhandigd. Maar Hongkong oefent een merkwaardige fascinatie uit, en de recente stroom krante-artikelen en een aantal van bovenstaande publikaties duiden er al op dat het om veel meer gaat dan een van de laatste stuiptrekkingen van het British Empire. Natuurlijk is Hongkong in de eerste plaats een symbool van het Britse rijk, van de glorie en (alas!) vooral van de ondergang daarvan. De ‘uitverkoop’ van Hongkong, zoals sommige Britse kranten het noemen, laat zien hoever Engeland is gezonken, dat het een van zijn meest succesvolle koloniën op een presenteerblaadje aan de communisten aanbiedt.

De achtergronden van het verdrag en de verontwaardiging vallen pas te begrijpen voor wie iets van de geschiedenis weet. Hongkong bestaat op dit moment uit een archipel van ongeveer 235 rotsen en eilandjes die als een waaier gerangschikt zijn rondom een bergachtig schiereiland - Kowloon, of de Heuvels van de Negen Draken - en het vasteland daarachter, de zogenaamde New Territories. Wat het meest verbijstert aan de geschiedenis van deze archipel is het relatieve gebrek eraan: hoe recent zijn de ontwikkelingen niet die Hongkong gemaakt hebben tot wat het nu is! Wie nu door de stad loopt kan zich niet onttrekken aan de indruk dat alles, de gebouwen, de wegen, de mensen er altijd moeten zijn geweest, ondanks de hypermoderne architectuur en de laatste technologische snufjes. Er is weinig over van de oude godowns (warenhuizen), nauwelijks iets dat aan het verleden herinnert, afgezien van het herbouwde, kitscherige Repulse Bay Hotel (zoals Morris schrijft: ‘Its famous teas, its wicker chairs, its string orchestras... a very epitome of British colonial life’). Tegelijkertijd is Hongkong een stad die zo aanwezig is, zo levend dat zij er nooit niet heeft kunnen bestaan. Het is onmogelijk om je het dichtbevolkte Kowloon in te denken als een kale verlaten rots.

En dat was het precies, honderdvijftig jaar geleden toen Hongkong plotseling als uit het niets in de wereldgeschiedenis opdook. Zelfs wie nog nooit een voet in dit deel van de wereld heeft gezet, zal zich laten meeslepen door de prachtige beelden die Morris gebruikt om de geschiedenis van dit onherbergzame gebied en zijn mensen te beschrijven. Ook Kevin Rafferty's boek bevat talloze boeiende anekdotes over smokkelaars, kortzichtige ambtenaren, louche antiekhandelaren en paardenrennen in de stijl van Ascot.

Opium

De eilanden waren te rotsachtig voor de landbouw, en de bevolking was vooral gevestigd in de schaarse valleien, waar afgezien van de verbouw van rijst de belangrijkste bezigheden bestonden uit het bereiden van wierook en zout, en piraterij op passerende zeeschepen. Tot aan het begin van de negentiende eeuw was het niet meer dan een onopvallende buitenplaats van het Chinese rijk - de snelste boodschappers uit Peking deden er meer dan vijftien dagreizen over om Kowloon te bereiken. Het drukke verkeer dat zich via de nabijgelegen monding van de Parelrivier naar de grote havenstad Guangzhou (Canton) begaf, liet de eilanden eeuwenlang min of meer onberoerd. Tot het moment dat de toenmalige koloniale mogendheden zich bewust werden van het enorme potentieel van China: tegen 1830 hadden zowel de Britten, de Amerikanen, de Fransen als de Nederlanders een handelspost in Guangzhou gevestigd. Hun belangrijkste produkt was opium, dat door de Chinezen werd geruild tegen thee. Aangezien de opiumhandel officieel door alle partijen als illegaal werd aangemerkt, waren de relaties vanaf het begin vertroebeld door wederzijdse corruptie. Chinese pogingen een einde te maken aan de afhankelijkheid van de bevolking van opium leidden tot een serie confrontaties, en uiteindelijk tot de Britse verovering van Hongkong-eiland en het verdrag van Nanking (1842-1843), waarmee de Engelsen eindelijk een eigen diepzeehaven bezaten. In de daaropvolgende jaren breidde hun territorium zich langzaam uit op het vasteland. In 1898 werd overeengekomen dat het gedeelte ten noorden van Kowloon voor negenennegentig jaar gepacht zou worden. En daarmee was het lot van Hongkong bezegeld, want in de loop van de twintigste eeuw werd steeds duidelijker dat de kolonie niet kon overleven zonder de extra ruimte die de New Territories boden.

Hongkong
steve mccurry / abc

Toch duurde het nog tot de Chinese communistische revolutie in 1949 voor Hongkong werkelijk een stad van internationale betekenis werd die kon wedijveren met Shanghai. In dat jaar vluchtten veel ondernemers met hun kapitaal van het vasteland naar Hongkong. De opvang van meer dan anderhalf miljoen mensen op zo'n kleine oppervlakte, het aantrekken van buitenlands kapitaal en het opbouwen van een zeer diverse industriële sector in de jaren vijftig zijn niet anders te omschrijven dan als ‘nothing short of miraculous’ (Patrikeeff).

Hongkongs essentie is de haven, die je niet vanuit de lucht op die beruchte landingsbaan tussen de flatgebouwen moet benaderen, maar per boot, vanaf de Parelrivier, zoals Jan Morris dat heeft gedaan.

Morris is in haar beschrijvingen van Hongkong op haar best. Veel meer dan in The Great Port, haar boek over New York en haar haven, weet ze de stad in al haar complexiteit tot leven te brengen, hoewel ze in beide boeken een vergelijkbaar procédé hanteert van thematische en historische beschrijvingen. Gewapend met een duizelingwekkende feitenkennis over ieder detail (het aantal schepen in de haven, het aantal banken, de architectuur van gebouwen) volgt zij de ontwikkelingen die hebben geleid tot een diversificatie van de economie. Een van haar observaties is dat de 412 vierkante mijl van de kolonie niet alleen een van de meest produktieve gebieden ter wereld is, maar dat zo weinig daarvan zichtbaar is. ‘Het is alsof al dat werk in het geheim wordt gedaan, verscholen in de achterstraatjes van het stadsmassief.’

Het is de moeite waard om naast Hong Kong niet alleen The Great Port te leggen maar ook Morris' Among the Cities, een bundeling reisverslagen over uiteenlopende steden van Kioto tot Wenen via Cuzco. Waarom kan geen van die toch niet onverdienstelijke verhalen de vergelijking met een willekeurig hoofdstuk uit Hong Kong doorstaan? Ik zou bijna geneigd zijn om te denken dat Hongkong zo bijzonder is, dat de schrijfster wordt gedwongen tot het herzien van haar eigen benadering. Hongkong dringt zich op, in de veelheid van haar enterprises, met een soortelijke dichtheid die geen ruimte laat voor frivole of vluchtige opmerkingen. Alles in het boek Hong Kong getuigt van dezelfde intensiteit als de stad zelf.

Paspoorten

Hoewel Kowloon en Hongkong Island in theorie tot in eeuwigheid Brits waren, konden de Britten dus geen aanspraak maken op het overige deel van de kolonie. In ruil voor de overdracht van deze gebieden, garandeert China Hongkong een semi-soevereine status als speciale administratieve regio, die alleen in defensie- en buitenlands beleid aan China ondergeschikt wordt. In eerste instantie werd dit verdrag met instemming begroet door Hongkong. Maar na de gebeurtenissen vorig jaar op het Plein van de Hemelse Vrede, spitst de discussie zich toe. Kevin Rafferty toont aan dat ook de gebeurtenissen in Tibet, dat onder vergelijkbare omstandigheden in 1951 door China ‘bevrijd’ werd, aanleiding moeten geven tot grote bezorgdheid. Wordt Hongkong overgeleverd aan een bende moordenaars die er niet voor zal terugdeinzen om tanks tegen zijn eigen mensen in te zetten? Hoe kan China het bestaan en vooral het succes van Hongkong aan zijn eigen bevolking verkopen en verklaren waarom op het vasteland niet vergelijkbare resultaten zijn bereikt?

Daarnaast is er de slepende discussie over de paspoorten voor de 3.300.000 Hongkong-Chinezen die technisch gesproken Britse ingezetenen zijn, waar Rafferty en Patrikeeff uitgebreid op ingaan. Thatcher en de haren zijn tot nu uiterst terughoudend geweest om deze mensen een verblijfsvergunning aan te bieden - een houding die is ingegeven door de aloude angst van de Conservatieven dat Groot-Brittannië overspoeld zal worden door niet-Kaukasische groepen die aanspraak zullen maken op sociale voorzieningen en zullen concurreren op de arbeidsmarkt met Britten. Zoals Rafferty verontwaardigd meldt, alleen een handjevol oorlogsweduwen en hoge ambtenaren zijn tot nu toe en in het geheim benaderd zich aan te melden voor een codenummer dat hen in 1997 recht op een immigratievergunning zal bieden. Toch kan er weinig twijfel over bestaan dat het uitgeven van Britse paspoorten moreel juist is en economisch volledig verantwoord is. Het zou de onzekerheid en bitterheid wegnemen bij hen die nu nog in Hongkong zijn en emigratie overwegen (nu al verlaten meer dan 50.000 mensen per jaar de kolonie om zich in onder andere Australië, Canada en Maleisië te vestigen). Het belangrijkste effect zou kunnen zijn dat het China aan zou zetten tot een gematigde koers om te voorkomen dat Hongkong in 1997 geheel ontmanteld en ontvolkt raakt. Bovendien laten recente studies van vergelijkbare situaties (Hongkong-Chinezen in Californië, Oegandese Aziaten in Engeland) zien dat de integratie van deze groepen soepel verloopt en hun aanwezigheid een belangrijke stimulans voor de lokale economie is.

Geluksgetallen

De verontrusting over het lot van Hongkong wordt ook nog door andere motieven gevoed. Hongkong is niet alleen de epiloog van het Britse rijk, maar vormt ook nog in een heel ander opzicht een symbool: het is de meest brutale en vitale triomf van het kapitalisme en vrije ondernemerschap. Juist die betekenis van Hongkong maakt de overdracht aan China, dat staat voor bijna diametraal tegengestelde waarden, zo navrant. Daardoor wordt ook het huidige Chinese bewind voor een dilemma geplaatst. Kan Hongkong economisch blijven voortbestaan als haar instituties en waarden van vrij ondernemerschap worden aangetast? Met hun gemiddelde inkomen van tien Amerikaanse dollars per hoofd staan de inwoners van Hongkong boven die van de armere landen van de EG, zoals Portugal. Bijna honderd procent van hen is Chinees, en ze hebben een samenleving gecreëerd die tegelijk Chinees en kosmopolitisch is, tegelijk spiritueel en extreem materialistisch. Chinees is Hongkong door het alom aanwezige boeddhisme en taoïsme, het geloof in geluksgetallen en gunstige elementen dat zelfs in de meest zakelijke transacties een grote rol speelt. Veel inwoners hebben familie in de Volksrepubliek en, hoe onwaarschijnlijk het ook lijkt, Chinees nationalisme en zelfs communisme worden niet in alle kringen afgewezen. Kosmopolitisch is Hongkong door haar ruimte voor technische en sociale innovatie, dus haar eclectische culturele mengeling. Kapitaal schakelt verschillen in achtergrond en opleiding grotendeels uit. Racisme tegen Chinezen, dat eens zo prominent was, is bijna volledig verdwenen. In hogere kringen is het juist zeer chic om de aandacht te vestigen op je Chinese afkomst. Hongkong staat voor de American Dream op zijn Chinees. In Hongkong kan je met doorzettingsvermogen alles bereiken.

Toch is Hongkong bepaald geen democratische samenleving. De miljonairs en tycoons regelen hun zaakjes op hun eigen manier, de professionele middenklasse werkt hard en houdt haar mond, de armen in de Walled City, de sloppenwijken, worden geïntimideerd door cri-

Vervolg op pagina 16