Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Een Lenin van het Westen
Het politieke denken van Jacques de Kadt: kritisch, onafhankelijk en eigenwijs

De tocht naar het onbekende Het politieke denken van Jacques de Kadt door Ronald Havenaar Uitgever G.A. van Oorschot, 370 p., f 49,-

Igor Cornelissen

In het nog altijd boeiende want sprankelend geschreven eerste deel van zijn memoires, ontsnapte Jacques de Kadt de klacht dat hij de pech had te moeten leven en werken in een klein land, dat bovendien op politiek en cultureel gebied ronduit achterlijk genoemd moest worden. Uit mijn communistentijd verscheen in 1965, twee jaar na zijn aftreden als kamerlid van de PvdA die hij vooral had gediend als woordvoerder over de buitenlandse politiek.

De Kadt, die in een volgend deel van zijn herinneringen zelfs sprak van ‘de geboortevloek van een Nederlander’ te zijn, beschouwde zich als mislukt. Noch als politicus noch als essayist had hij, was zijn mening, iets van enige betekenis verricht. Hij was - zijn eigen woorden - ‘een gehandicapt en displaced persoon’. Misschien had hij nog iets kunnen bereiken door op zijn dertigste, toen zijn geloof in het Russische communisme én in de wereldrevolutie was afgekapt, naar een groot land te verhuizen ‘maar ik had noch de energie, noch het doorzettingsvermogen, noch het zelfvertrouwen om toen nog die weg in te slaan’.

Was De Kadt (1897-1988) in zijn terugblikken soms aangenaam zelfkritisch, aan de politici en staatslieden die volgens de gangbare normen wel ‘geslaagd’ waren, deelde hij zelden of nooit - eigenlijk nooit - een brevet van vermogen uit. Zijn beschouwingen hadden - zolang hij niet louter agitatorisch werkzaam was - altijd die kleurige menging van verfijning en fors taalgebruik. Wie zich zijn meesterlijke aanval op ‘Luns, of de ondergang van een politiek handelsreiziger’ herinnert, weet wat ik bedoel.

‘Geslaagd’ of mislukt? Het curieuze is dat De Kadt bij die afweging zelf het woord ‘geslaagd’ meestal tussen aanhalingstekens zette. Alsof er van slagen in deze maatschappij waarin de middelmaat regeert, als het al niet erger is, geen sprake kan zijn.

Het zijn natuurlijk begrippen waarmee men niet verder kan werken. Lenin was in de ogen van De Kadt een groot staatsman omdat hij doortastendheid paarde aan wilskracht én flexibiliteit. Maar wat blijft er over van die grootheid als ook Lenin, nee, zélfs Lenin, in zijn eigen land waar parken, prijzen, steden en straten naar hem zijn genoemd langzaam aan ontmanteld wordt als de grondlegger van een bloeddorstig systeem dat al heel vroeg - nog tijdens het leven van de Grote Grondlegger - korte metten maakte met tegenstanders?

De Kadt mislukt? Nou, nee. Een boeiende man, erudiet en buitendien nog een getalenteerd schrijver die zijn klassieken én op literair én op politiek gebied kende, decennia lang voortgedreven door wat hijzelf hartstocht voor de politiek noemde. Voor hem was het geen baantje - al had hij ooit in zijn hoofd leider van de Nederlandse communisten te worden - maar een breed terrein waarop je actief of passief kon leren hoe partijen en vooral hoe staten met elkaar dienden om te gaan.

Toen hij op verzoek van zijn uitgever en jarenlange vriend Geert van Oorschot met zijn herinneringen begon, waarschuwde hij te enen male het gevoel te missen zich te rechtvaardigen. Bovendien: ‘Het aantal dergenen wier oordeel me iets doet, is zó gering, dat dit het schrijven van memoires in het geheel niet zou rechtvaardigen.’

Van Oorschot heeft ooit besloten alles van De Kadt te laten drukken. Hij ging daarmee door toen De Kadts waarschuwing dat zijn herinneringen geen commercieel succes zouden worden, uitkwam. In 1972 bedroeg de verkoop van Uit mijn communistentijd zeven exemplaren en van het dat jaar verschenen De politiek der gematigden, een dikke handleiding voor de internationale politiek, 520 exemplaren. Drie jaar later liet Van Oorschot hem weten dat er niet meer aan te ontkomen was dat zijn boeken in de ramsj zouden komen.

Jacques de Kadt, maart 1977
eddy de jongh

Welke politieke boeken liepen er in de periode van 1965 tot 1967 wel? Navraag bij een bevriende uitgever leverde mij de volgende cijfers op: van het door Ton Regtien geschreven Universiteit in opstand (1968) werden binnen een halfjaar bijna 700 exemplaren verkocht. Van het dagboek van Ché Guevara (1968) in korte tijd 10.000 exemplaren, van Eric Paerls beschouwing over de Nederlandse macht in de Derde Wereld bijna 5000 exemplaren en van André Gorz' studie Het moeilijke socialisme in drie jaar tijd 2500 exemplaren.

Typerende symboliek! Want toen die analyse van Gorz verscheen en als warm brood over de toonbank vloog rondde De Kadt zijn breuk met de PvdA af. Hij sympathiseerde nog wel met de rechtse afsplitsing DS'70 maar wilde daar toch geen lid meer van worden: het socialisme had voor hem, in welke vorm dan ook, afgedaan. Het was een onbruikbaar systeem geworden, een holle formule en loze kreet.

Lenin

Het boek van Ronald Havenaar schetst De Kadts ontwikkeling als politiek denker op een heldere manier. Havenaar, geboren in 1950, is een historicus die zich al jaren bezighoudt met de wereld van De Kadt en hij is volgens mij een van de weinigen die zonder in ademloze bewondering te vervallen een interessante denker tot leven weet te brengen. Al veel eerder, in Hollands Maandblad van augustus-september 1979, omschreef hij het hardnekkige restant bij De Kadt: zijn onverdraagzaamheid jegens hen die in principieel opzicht anders denken dan hijzelf. In De tocht naar het onbekende. Het politieke denken van Jacques de Kadt, heeft Havenaar veel meer gedaan dan de opvattingen van de man die door Wijnkoop eens de Lenin van het Westen werd genoemd, op een brave rij zetten. Havenaar heeft De Kadt in de context van de wereldhistorie geplaatst. Dat klinkt wat overtrokken, maar het is gebeurd en was behalve nuttig ook noodzakelijk. De Kadt schreef tenslotte over internationale vraagstukken en niet over huursubsidies, het versterken van de Zeeuwse zeedijken of het nut van onze bloembollenexport. Het ging De Kadt om de verdediging, na 1933, tegen het agressieve Hitler-fascisme en na de Tweede Wereldoorlog tegen het al even heerszuchtige Russische imperium. Vooral bij dat laatste kan niet worden volgehouden dat De Kadt altijd voor dovemansoren sprak.

In de zomer van 1941 had hij de alliantie met Stalin begroet omdat deze leider in de strijd tegen Hitler enkele bruikbare eigenschappen inbracht zoals ‘een energie en een afwezigheid van alle scrupules die door geen staatsman van onze tijden ook maar geëvenaard wordt’. Na de capitulatie van Japan, die De Kadt in Indonesië, waarheen hij in mei 1940 met zijn familie was gevlucht, de bevrijding schonk, werd hem duidelijk dat Stalin een russificatie met militaire middelen in Oost-Europa zou doorvoeren. Stalin zou nog verder gaan en het verzwakte West-Europa chanteren. Om dat te voorkomen was een bondgenootschap met de Verenigde Staten absoluut noodzakelijk. Die alliantische benadering was en bleef voor De Kadt, hoezeer hij ook weer de elkaar opvolgende Amerikaanse presidenten ‘onder de maat’ vond, een onaantastbaar uitgangspunt. Hij verdedigde de Amerikaanse Vietnam-politiek volledig en ergerde zjch - maar dit in een veel latere periode - aan de wankelmoedigheid van de PvdA-kopstukken die het adagium van het onwrikbaar Atlantisch bondgenootschap, de Navo dus op zijn minst ter discussie wilden stellen.

Het in het begin van 1947 verschenen Rusland en wij moest, vermeldt Havenaar, enkele keren worden herdrukt. Andermaal een bewijs dat De Kadts pleidooi gehoor vond. Bij de lezers én in de praktische politiek want vele jaren wás de PvdA een kritiekloze bondgenoot van de Verenigde Staten. Hij was dus allerminst een roepende in de woestijn.

Havenaars boek is een rijke aanwinst voor de politieke geschiedenis. Het bevat een functioneel notenapparaat, een uitgebreide bibliografie en een namenregister. De tocht naar het onbekende is logisch opgebouwd en geeft eenvoudige verklaringen waar die nodig zijn. Ook Havenaar heeft zich afgevraagd waarom De Kadt het toch niet verder bracht dan kamerlid terwijl er genoeg aanwijzingen zijn dat hij graag het ministerie van Buitenlandse Zaken had geleid. Zo gemoedelijk en evenwichtig als De Kadt in de persoonlijke omgang was, schrijft zijn biograaf, zo fel en agressief was hij in zijn talrijke publikaties, waaronder zeker zijn artikelen in Socialisme en Democratie (het maandblad van de PvdA) genoemd moeten worden. Maar niet alleen in zijn geschriften, ook op vergaderingen, zoals ikzelf nog heb meegemaakt, en voor de Vara-radio als hij zijn scherpe commentaren uitsprak.

Het publieke klimaat in de jaren vijftig sloot De Kadt als het ware uit. Hij paste niet in de sfeer van prettige gezelligheid. Hij bleef in veel opzichten zoal niet de alles-, dan toch de betweter die hij in zijn communistentijd al was geweest. Zijn rijke arsenaal aan literair verpakte beledigingen raakte hij al helemaal niet meer kwijt. De Kadt begon een polemiek graag met een zin als: ‘Men moet wel een onverbeterlijke domoor zijn om niet te begrijpen dat...’ Het was en is niet de manier om in Nederland getapt te raken. In de praktijk kwam daar dan nog bij dat hij zich met een kleine minderheid in de PvdA had verzet tegen de twee koloniale oorlogen die in Indonesië mede namens de sociaaldemocraten waren gevoerd. Er ging, om het zo te zeggen, na zijn communistische en links-socialistische periode van voor de oorlog, toch weer een luchtje aan hem hangen. Die man kon nou eens nooit gewoon met de rest meedoen.

Den Uyl

De Kadt kon dat niet en hij wilde het niet. Voor de oorlog had hij twee belangwekkende boeken geschreven: Van tsarisme tot Stalinisme en Het fascisme en de nieuwe vrijheid. Het verbaasde hem aangenaam toen hij in 1946 uit Indonesië naar Nederland terugkwam, dat zijn boeken tijdens de bezetting gelezen en bediscussieerd waren. In veel opzichten rekende J.M. den Uyl zich tot een leerling van De Kadt. Het belette De Kadt niet de missers van deze leerling later breed uit te meten. Havenaar constateert terecht dat De Kadt in zijn werk een opvallend geringe belangstelling manifesteerde voor psychologische motieven. In zijn eigen herinneringen wilde hij ook zo weinig mogelijk over zijn persoonlijk leven geven; dat was allemaal voer voor domme psychologen en moderne navelstaarders.

Ik heb De Kadt pas in zijn laatste jaren ontmoet en hem toen uitvoerig gesproken. Ik nam dan met veel succes sigaren en mandarijnen mee. Een buitengewoon warme, vriendelijke en belangstellende man was hij die zo'n bezoek

Vervolg op pagina 10

[p. 10]

aan het wat afgelegen pension waar hij woonde bijzonder op prijs stelde. Hij vond het natuurlijk wel vreemd dat die redacteur van het rode, ideologisch hopeloos conservatieve en ook nog rellerige weekblad hem opzocht maar zelfs maar een licht verwijt kwam niet over zijn lippen. Ik bewees hem de eer te komen en dát moest vooral maar zo blijven. We dronken dan thee en hij vertelde over Wijnkoop, Lenin, de mislukte Duitse revolutie, zijn jaren in de Japanse kampen (nooit een woord van zelfbeklag) en over de paar vrienden en vriendinnen die hem, zeer oude man nu, bleven bezoeken. Als hij hen noemde kon ik zien dat hij ontroerd raakte. Hij zwaaide mij die paar keer dat ik een visite bracht vanachter zijn raam langdurig uit. Van een echt gesprek, laat staan een discussie, kon geen sprake meer zijn; ik was te laat in zijn leven verschenen; hij was geen honderd procent meer.

Chaplin

Havenaars keuze (het politieke denken en leven van De Kadt) is respectabel maar mij dus te beperkt. De momenten dat De Kadt in geschrifte of tijdens een redevoering er de aandacht op vestigt dat hij een jood is, zijn zeldzaam. Nadat hij in maart 1946 naar Nederland was teruggekeerd kwam hij in de loop van 1947 in contact met de eveneens joodse Esther Stem. Zij had met haar twee kinderen de oorlog overleefd. Haar man, een vooroorlogse vriend van een broer van De Kadt, was omgekomen. Begin 1948 trouwden ze. Esther Stem was waarschijnlijk de eerste vrouw in zijn leven. Tot aan de oorlog had hij bij zijn ouders gewoond ‘en het is de vraag,’ schrijft Havenaar, ‘of er in die periode naast zijn eigen moeder andere vrouwen zijn geweest die iets voor hem betekenden’. Toen hem die vraag kort na de oorlog werd gesteld, moet hij hebben geantwoord: ‘Een vrouw kost tijd, geld en energie en van deze drie dingen heb ik nu al veel te weinig.’ Voor zover bekend was het huwelijk met Esther Stern, die in 1978 overleed, rijk en volledig. Het kan haast niet anders, volgens Havenaar, dat over hun huwelijk de schaduw bleef hangen van de familieleden en bekenden die de oorlog niet hadden overleefd.

De politieke biografie legt de beperking op dat in het personenregister de namen van - ik doe een greep - Herman Heijermans, de literator W.A. Paap en Charles Chaplin niet voorkomen. Toch schreef De Kadt over hen en die artikelen, verzameld in Ketterse Kanttekeningen (1965) vind ik nog altijd meesterstukjes omdat ze een gevoelige balans opmaken. Het zijn de spaarzame momenten dat De Kadt zich laat verleiden tot een enerzijds-anderzijds. Hier hoefde geen levende vijand bestreden te worden. Over Paap die veel rommel schreef, hield De Kadt staande dat men hem moest beoordelen naar ‘het beste’ wat hij had geschreven. Vincent Haman dus, die geweldige roman waarin genadeloos de spot werd gedreven met de woordkramerij van de Tachtigers. Dat Paap ook een ronduit antisemitische roman had geschreven, wilde De Kadt hem graag vergeven. Dat moest men in het licht van die tijd zien. Zó mild was Jacques de Kadt in de politiek nooit.

In zijn scherpe brochure Pogrom Praag-Moskou, Rusland, de joden en de vrede keerde de schrijver zich scherp tegen hen die een onderscheid wilden maken tussen Stalins antizionisme en diens antisemitisme. Stalin was geen haar beter dan Hitler; beiden gebruikten de jodenvervolging als instrument om hun macht te vergroten. Het was in 1953 toen de brochure verscheen geen algemeen aanvaard standpunt. Hoeveel joden, overlevenden, zagen in Stalin en diens Rode Leger niet de bolwerken die de moderne Haman de nekslag hadden toegebracht? Met het strijdschrift dat werd geschreven naar aanleiding van het Praagse showproces legen Slansky cum suis zette hij, voor zover nog nodig, veel kwaad bloed in de rijen van de Nederlandse communisten en de met hen sympathiserende intellectuelen. De Kadt trof doel en dat was precies zijn bedoeling. Of De Kadt werkelijk kon haten, betwijfel ik maar hij had wel gloeiend de pest aan de Romeins, de Pressers, de Wertheims, de Nagels en al die anderen die toch wel iets goeds zagen in de verrichtingen aan de andere zijde van het IJzeren Gordijn.

Jacques de Kadt en Joop den Uyl, 1979
meeder & van der riet

Elite

Havenaars boek is geen kritiekloze biografie. Bij hem is De Kadt ook iemand die, niet als enige, het spoor in de jaren zestig enigszins kwijtraakte. Niet alleen door zijn kritiekloze verdediging van de buitenlandse politiek van de Verenigde Staten maar ook, wat Havenaar goed uiteenzet, doordat het De Kadt ontbrak aan enig begrip voor de redenen van ontevredenheid en (soms mallotig) verzet van een jongerengeneratie in de jaren zestig. Luns-achtige figuren hadden zich met een soort recht op eeuwige continuering genesteld in zijn eigen Partij van de Arbeid die toen al geconfronteerd werd met het harde feit van de eigen groeigrens; de doorbraak was mislukt.

Havenaar heeft de vaak terugkerende tegenspraak in het denken van De Kadt goed geïnventariseerd. Aan de ene kant beklaagde De Kadt zich over de kwaliteit van de leidende persoonlijkheden in de democratische wereld, anderzijds ‘bleef hij beklemtonen dat het boven komen drijven van superieure talenten in deze wereld tot de vanzelfsprekendheden behoort’. De Kadts voorkeur voor een elite valt in feite terug te voeren tot zijn vroege, maar nooit helemaal verlaten bewondering voor Lenin en diens kleine selecte groep van in de illegaliteit gelouterde groep van bolsjewiki. Hoezeer hij later ook brak met de praktijk van die bolsjewiki - zíj hadden toch op het juiste moment gehandeld en de macht gegrepen. Het is tot in zijn laatste geschriften de niet op te lossen tegenstelling gebleven. Hij was kritisch, onafhankelijk en eigenwijs. Geen man om zich bij een partijdiscipline neer te leggen. Hij schreef het in zijn memoires en heeft mij meerdere malen verteld dat hij er enigszins trots op was dat hij dat keffertje, die Stalin in Neerlands zakformaat, David Wijnkoop dus, had helpen vloeren. Het voorhoede-idee en de slagvaardige hervormingsdrang van Lenin bleef hij bewonderen.

Tweemaal concludeert Havenaar aan het slot van zijn studie dat De Kadts werk een vreemd en uniek mozaïek van opvattingen te zien geeft. Het is - meent de schrijver - een mengsel van een romantisch gekleurd activisme en een uit het verlichtingsdenken voortgekomen intellectualisme. Dat maakt De Kadts oeuvre moeilijk rubriceerbaar. Het is wel, en ook hier ga ik geheel met de biograaf mee, een garantie voor een originele en geëngageerde interpretatie van meer dan vijftig jaar politieke en ideeëngeschiedenis.

Het was maar een klein groepje mensen dat op 19 april 1988 bij zijn crematie aanwezig was. Ik voelde me vereerd dat ik, op verzoek van zijn levenslange vriendin en geestverwante Josine Meijer, daar iets mocht zeggen. De Kadt was voor mij de vleesgeworden idee dat de mens geboren is om te strijden én te scheppen. Hij was voor mij iemand geworden die mijn denken aanscherpte in zaken die ook ik van belang vond. Beter, en in ieder geval veel uitvoeriger, dan ik het toen in Driehuis-Westerveld kon zeggen, staat het nu in de studie van Ronald Havenaar.

Wie de vraag stelt waar het boek over gaat, kan ook het antwoord krijgen: over een afgesloten periode. Het tijdperk van de strijdende ideologieën (marxisme, anarchisme, liberalisme, reformisme) behoorde al tot de voltooid verleden tijd. De Kadt maakte het ineenstorten van het Sovjetimperium niet meer mee maar wel herinner ik me dat hij de opkomst van Gorbatsjov met genoegen gadesloeg. Waar dát op uit zal draaien, kan niemand weten.

■