Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

De echte historie zit in de voetnoten
De tegendraadse geschiedschrijving van Latijns Amerika door Eduardo Galeano

Maarten Steenmeijer

De Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano gebruikt de romanvorm om waar gebeurde geschiedenis te schrijven, zoals in zijn driedelige Kroniek van het vuur, waarvan onlangs het derde deel in Nederlandse vertaling verscheen bij Van Gennep (362 p., f 49,90). Dit laatste deel, De eeuw van de wind, behandelt de twintigste eeuw. Maarten Steenmeijer had een gesprek met Galeano toen hij onlangs Nederland bezocht.

Het is aan twee dingen te danken dat de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano (1940) is uitgegroeid tot de klaroen van de contra-historia (tegengeschiedenis) van Latijns Amerika. In de eerste plaats natuurlijk aan zijn geruchtmakende boeken De aderlating van een continent en Koniek van het vuur. Maar niet in de laatste plaats ook aan zijn niet aflatende bereidheid zijn eigenzinnige ideeën in het openbaar te verkondigen en te verdedigen, zoals enige tijd geleden in De Balie in Amsterdam, waar hij in het kader van de reeks ‘Het collectieve geheugen’ een lezing hield over literatuur en geschiedschrijving.

De officiële geschiedenis, aldus Galeano, is de geschiedenis van de overwinnaars, bij wie het rijtje blank, katholiek, mannelijk, militair, rijk hoort. Hun stem is niet de authentieke stem van Amerika, maar een echo van die van Europa. De werkelijke stem van Amerika is die van de overwonnenen: Indiaan, zwart, mesties, mulat, arm, vrouw, inheems. Zij hebben nooit gekregen waar ze recht op hebben: de mogelijkheid hun stem te laten horen. Een van de belangrijkste taken die Galeano zich als schrijver heeft gesteld, is proberen hierin verandering te brengen. Hij wil in zijn werk de stemmen van Amerika aan het woord laten die eeuwenlang het zwijgen zijn opgelegd.

De eerste neerslag hiervan is te vinden in De aderlating van een continent (1971), waarin Galeano op niet mis te verstane wijze de economische geschiedenis van Latijns Amerika vanaf het moment dat Columbus er voet aan wal zette vertelt. Hij nagelt deze periode aan het kruis als ‘vijf eeuwen economische exploitatie van Latijns Amerika’. Het lijvige, gespierde boek trok overal de aandacht en werd - in elk geval buiten Latijns Amerika - het bekendste essay uit Spaans Amerika. Het is waarschijnlijk ook het meest bekritiseerde essay van de Spaans-Amerikaanse literatuur.

Een nog veel ambitieuzere poging om de officiële geschiedenis van Latijns Amerika te ontmaskeren is de trilogie Kroniek van het vuur, die de afgelopen jaren integraal in het Nederlands is verschenen. Het werk brengt onherroepelijk Neruda's Canto general (1950) in herinnering. Galeano over deze schatplichtigheid: ‘Het Canto general is zonder enige twijfel van grote invloed geweest op Kroniek van het vuur, maar het grote verschil is dat mijn werk is gebaseerd op bestaande documenten. Wat mij vooral aanspreekt in Neruda's epos zijn de gedichten waarin de Amerikaanse aarde ademt. De politieke gedichten vind ik minder goed.’

Wortels

Een van de verschillen met De aderlating van een continent is dat Galeano zich in kroniek van het vuur niet tot Latijns Amerika beperkt, maar heel Amerika onder zijn hoede heeft genomen. Bovendien laat hij zijn geschiedenis ditmaal niet in 1492 beginnen maar gaat hij terug tot de allerdiepste wortels: de schepping. Maar het belangrijkste verschil is dat Galeano in Kroniek van het vuur niet alleen een economisch raster op het verleden legt, maar ook nog vele andere: geschiedkundige, antropologische, sociologische, psychologische, kunsthistorische, musicologische, literaire. Aan de hand van fragmenten die vaak niet meer dan een halve bladzijde beslaan en waarin Galeano teksten van anderen (kronieken, wetenschappelijke studies, biografieën, brieven, kranteberichten, liedjes, literaire teksten, enzovoort) heeft bewerkt, geparafraseerd en geciteerd, heeft hij geprobeerd de geschiedenis te vertellen van de mensen die naar zijn idee de authentieke bouwstenen van Amerika hebben aangedragen: de Indianen, de negers, de mestiezen, de mulatten, de blanken die tegen het gezag van Spanje en de andere (neo)koloniale mogendheden in opstand kwamen, de kunstenaars, enzovoort. De grote gebeurtenissen en de grote figuren - in de eerste plaats natuurlijk de conquistadores - worden klein en donker bij Galeano, de voetnoten van de geschiedenis en de kleine man en vrouw krijgen daarentegen monumentale proporties. Alom gevierde helden als Simón Bolívar verwijst Galeano naar het tweede plan, onbekende helden als Simón Rodríguez, Bolívars leermeester en volgens Galeano de grootste Latijnsamerikaanse denker van de eerste helft van de negentiende eeuw, worden in de schijnwerpers gezet.

Eduardo Galeano
gerrit serné

De stellige wijze waarop Galeano zich afzet tegen wat hij als de officiële geschiedschrijving beschouwt, wekt het vermoeden dat Kroniek van het vuur in een traumatische leerschool moet zijn geworteld. Een misverstand, zegt hij: ‘Mijn vorming is voornamelijk autodidactisch geweest. Al op vrij jonge leeftijd ging ik niet meer naar school, terwijl ik nooit aan een universiteit heb gestudeerd. Van de geschiedenislessen die ik heb gekregen, herinner ik me eigenlijk alleen maar dat ze verschrikkelijk saai waren. Maar ik weet dat er in de geschiedenisboeken alleen maar aandacht wordt besteed aan onze Europese wortels en dat de andere kanten van onze identiteit worden versluierd. Over onze Afrikaanse wortels bijvoorbeeld geen woord. De officiële geschiedenis is bovendien verbrokkeld: de geschiedenissen van de verschillende lokale gemeenschappen worden veel te weinig met elkaar in verband gebracht. Kroniek van het vuur is pas omstreeks 1978 ontstaan, toen ik als balling in Spanje verbleef. Een zo veelomvattend werk kon alleen op zo'n grote afstand ontstaan. Ik kreeg het idee toen ik een gedicht van Kavafis las, dat ik me nu niet meer zo precies herinner. Het gaat over een oud mannetje op een ezel dat op een markt komt om iets te verkopen. Maar niemand schenkt aandacht aan hem. Iedereen praat honderduit over een of andere belangrijke historische gebeurtenis, een invasie of iets dergelijks. Dat perspectief - een belangrijke historische gebeurtenis gezien vanuit een door niemand opgemerkt oud mannetje ergens op een markt - sprak me aan.’

In het derde deel van de trilogie, dat de twintigste eeuw beslaat, is de toon agressiever dan in de andere delen, en soms zelfs ronduit rabiaat. Galeano beaamt dit. Hij heeft veel van de beschreven episodes van nabij meegemaakt en kent of kende veel van de mensen die hij ten tonele voert. Dat zal zijn weerslag hebben gehad op de toon.

Partijdig

Het laatste deel valt ook op omdat hierin veel meer dan in de andere delen duidelijk wordt dat Galeano veel weglaat: niets over de Padilla-affaire in Cuba van omstreeks 1970, het incident dat vele Europese fellow travellers ertoe noopte hun sympathie met de Cubaanse revolutie op te zeggen; geen onvertogen woord ook over de Nicaraguaanse revolutie; niets over de rampzalige come-back van Juan Perón in de Argentijnse politiek met zijn tweede vrouw Isabel, terwijl Peróns glorietijd met zijn eerste echtgenote Evita wel in geuren en kleuren de revue passeert. Uit Galcano's even welwillende als vrijblijvende antwoord kan worden afgeleid dat hij de discussie over zijn selectie liever aan anderen overlaat: ‘Ik heb niet alles kunnen en willen opnemen. De selectie die ik heb gemaakt is subjectief en vatbaar voor kritiek, zeker. Maar alles wat in Kroniek van het vuur staat is gedocumenteerd. Je kunt kritiek hebben op de visie van het boek, want die is subjectief en partijdig, zoals elke geschiedenis dat is. Maar niet op de fundamenten waarop mijn visie is gebaseerd: alles wat in het boek staat is echt gebeurd. Misschien zal er hier en daar een klein foutje in zijn geslopen, maar tot nu toe heeft niemand me op een leugen betrapt.’

In deze historische getrouwheid ziet Galeano het belangrijkste verschil met de historische romans van zijn collega's García Márquez, Fuentes, Vargas Llosa en Posse: ‘Ik heb niet zoals zij via de weg van de metafoor geprobeerd om het verleden van Latijns Amerika tot leven te brengen. Kroniek van het vuur is geen fictie. Ik maak wel gebruik van de verteltechnieken van de roman, maar heb geen roman geschreven. Het boek behoort niet tot een welomschreven genre.’

Veel belangrijker dan deze academische kwestie tot welk genre zijn boek gerekend wordt vindt Galeano de manier waarop zijn boek zal worden geïnterpreteerd. Hoewel hij zichzelf geen historicus vindt, hoopt hij dat Kroniek van het vuur zal worden gelezen als een boek waarin de geschiedenis van Amerika ademt, waarin de harteklop van de Amerikaanse werkelijkheid voelbaar is.

Sandinisten

Volgens de ondertitel van het derde en laatste deel van Galeano's imposante werk is de twintigste eeuw ‘de eeuw van de wind’. De context waarin deze metafoor voorkomt, is altijd positief. Dat verbaast, zoals ook Galeano's optimistische geloof in de uiteindelijke overwinning van het goede verbaast. Hij sluit de duizend bladzijden van zijn trilogie vol schandkronieken af met de volgende visionaire. Nerudiaanse woorden, die haaks staan op de grote constante in Kroniek van het vuur, de onrechtvaardigheid van de geschiedenis: ‘Hoeveel dood er ook komt, hoeveel bloed er ook vloeit, de mannen en de vrouwen zullen door de muziek worden gedanst zolang zij door de lucht worden geademd en door de aarde worden beploegd en bemind.’ Galeano tempert het stichtelijke slot van zijn trilogie enigszins: ‘De twintigste eeuw is de eeuw van de veranderingen. De snelheid waarmee ze nu plaatsvinden, is ongehoord. De veranderingen kunnen ten goede of ten kwade zijn, maar de mogelijkheden tot verandering zijn nu groter dan ooit. Kijk maar naar het afgelopen half jaar, waarin Europa een volkomen ander aangezicht heeft gekregen.’

De eeuw van de wind besluit met het jaar 1984. Ik vraag Galeano, sympathisant van de sandinistische revolutie, of hij aandacht zou besteden aan de recente Nicaraguaanse verkiezingen als hij De eeuw van de wind up to date zou maken. ‘Zeker, al weet ik niet welke gebeurtenis het best zou passen in het ritme van het boek. De voor iedereen onverwachte overwinning voor de UNO is uiterst onrechtvaardig. De honger, en de oorlog van de contra's hebben het gewonnen van de nationale waardigheid. De sandinisten hebben ten onrechte de schuld gekregen van de ellendige situatie waarin het land verkeert: geen revolutie die zo democratisch, pluralistisch en tolerant is als die van de sandinisten. En er is nog een andere factor die een rol heeft gespeeld bij de verkiezingen: de antisocialistische wind die nu door de hele wereld waait. Maar we moeten niet vergeten dat de UNO veertien zeer uiteenlopende partijen herbergt, van communisten tot extreem rechts. Ze hebben zich niet vanwege gemeenschappelijke ideeën verenigd, maar vanwege een gemeenschappelijke vijand: de sandinistische regering. Nu deze vijand is verslagen, zijn de partijen weer op elkaar aangewezen en zullen ze geconfronteerd worden met de grote onderlinge verschillen. En ook met een grote, sterke, eensgezinde, intelligente oppositie: de sandinisten.’

■