Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

De moeilijkheid van James Purdy
‘De gewaden der levenden’: erg veel symboliek en literaire verwijzingen

De gewaden der levenden door James Purdy Vertaling Graa Boomsma Uitgever Athenaeum-Polak & Van Gennep, 155 p., f 22,50 (geb. f 37,50)

Wim Hottentot

Tot nog toe was het werk van James Purdy zo goed als onverkoopbaar. Hij had wél een kleine groep fervente lezers: de homoseksuele intelligentsia (de lezerskring rondom het tijdschrift Homologie) en enkele individuele literatoren als Johan Polak (vroeger Purdy's uitgever in Nederland), Jan Siebelink (die over Purdy schreef in De prins van nachtelijk Parijs, 1985), of zijn vertaler Graa Boomsma, die eerder verantwoordelijk was voor In een ondiep graf (1986) en voor een interview in Bzzlletin, december 1984. Purdy was een schrijver met een speciale groep lezers.

Purdy's lezerskring is door zijn recente verschijning in het programma van Adriaan van Dis plotseling uitgebreid, maar ik kan me werkelijk niet voorstellen dat die nieuwe lezersgroep erg enthousiast over de roman zal zijn.

Niet dat De gewaden der levenden een slecht boek is, al is het zeker ook niet Purdy's beste. Maar het is zó typisch Purdy, zó weinig realistisch, zó gecompliceerd ook, dat ik voorspel dat velen de roman niet zullen uitlezen, en in ieder geval niet zullen begrijpen. Purdy beklaagt zich regelmatig over de reacties van de literaire kritiek en over het feit dat Amerikaanse uitgevers hem maar ternauwernood willen uitgeven. Mij verbaast dat niets. Hij is een weinig commerciële schrijver voor een klein publiek. Flink wat symboliek en bijzonder veel onaangepaste en excentrieke hoofdpersonen, met wie de gemiddelde lezer zich niet gemakkelijk identificeren kan, ook al omdat het geen ‘round characters’ zijn. Het zijn meer types dan personen. Zo treffen we bij Purdy wel vaker de rijke, oude en excentrieke weldoener aan, in dit geval de circa vijfennegentigjarige Edward Hennings, alias ‘de Saraceen’ (vanwege zijn donkere huidkleur), die een zwak voor toneelspelers heeft. Ten tijde van de Kruistochten was ‘Saraceen’ een algemene benaming voor Arabier. Ook de Meedogenloze (schrijvende of acterende) Jongen, die soms onbewust - een spoor van ontreddering en leed achter zich laat, is zeer Purdiaans. In De gewaden der levenden gaat het om een zesentwintigjarige ‘Thespiaan’ met de naam Jared Wakeman. Thespis was volgens Horatius de uitvinder van de tragedie en zou zijn stukken ‘op wagens rondgereden hebben’. Hij was dus (net als Jared Wakeman) de leider van een groep rondtrekkende acteurs.

Bij de introductie van Wakeman spreekt de verteller (die verder nauwelijks op de voorgrond treedt) omineus over ‘de plaag die het aantal van ons Thespianen uitdunde’. Uit het interview met Rudi Wester in Vrij Nederland van 17 maart blijkt dat Purdy schrijft over zijn persoonlijke ervaringen: ‘Het ergste is dat zoveel acteurs doodgaan. Aan aids. Het is verschrikkelijk.’

De derde hoofdpersoon van De gewaden der levenden is ook een vast Purdy-personage: de wat oudere vrouw die op jonge jongens valt. In ons geval Peg Sawbridge, in een ver verleden uit een zelfkantbestaan gered door Edward Hennings, nu geldschieter van Wakeman en actrice met een late roeping. Hoewel ze, dankzij een erfenis, een grote staat voert, blijkt ze tenslotte Edward Hennings nodig te hebben om een financieel debâcle te verhinderen. Bovendien moet Hennings het gezelschap aan een vast theater helpen. Uiteraard is Peg Sawbridge verliefd op Jared Wakeman.

She is a he

Naast deze drie hoofdpersonen zijn er drie nevenfiguren, alle drie nauw verbonden met één der protagonisten: Peg heeft een dochter, Cleo, die haar het leven soms zuur maakt. Helemaal aan het eind van het boek blijkt Edward Hennings haar vader te zijn! Ook Cleo is verliefd op Jared Wakeman. Mr. Hennings heeft een nog heel jonge gade, Estrellita, over wie Cleo weet te melden: ‘Ondanks haar schoonheid, moeder, groeit er meer dan dons op haar bovenlip’ (het Engels is eigenlijk leuker: ‘she has more than the beginning of a moustache’): het ziet er dus naar uit dat ‘she is a he’, om Lou Reed te citeren. Ergens komt het een keer onverwacht tot een heftige erotische scène tussen Peg en Estrellita. Ook zoiets verwondert de trouw Purdy-lezer niet. Seksueel zijn Purdy's hoofdpersonen vaak (mannen zowel als vrouwen) minstens ambivalent, de mannen meestal homoseksueel. De inspanningen van Mr. Hennings ten bate van Jared Wakeman zijn dan ook niet belangeloos. Jared heeft weer een oogje op Estrellita, al is hij eigenlijk nauw verbonden met een ander mensenkind: Desmond Cantrell, met wie hij in het geheim samenwoont en die, ondanks alles, zijn grote liefde is, zoals Estrellita dat, ondanks alles, van Mr. Hennings is. De twee relaties worden dan ook vergeleken met de legendarische liefdesparen Damon en Phintias en Orpheus en Eurydice.

James Purdy
hans van den bogaard

Qua atmosfeer van de roman denke men aan een mengsel van Edward Albee, Joe Orton, Petronius en Gerard Reve. Iedereen zit achter iedereen aan, niets en niemand is wat hij, zij of het lijkt. Alles theater, veel bedrog. Veel hoogst plechtstatig, half absurdistisch langs elkaar heen praten, iets wat in de Nederlandse vertaling naar mijn smaak lang niet altijd adequaat wordt weergegeven. Tijdens een boze scène tussen Wakeman en Hennings constateert de laatste terecht: ‘Jullie praten allemaal, vooral Peg, als in negentiende-eeuwse melodrama's.’ Door de snelle stijlwisselingen en de vele streektaalelementen is Purdy's werk hoe dan ook hondsmoeilijk te vertalen. Bovendien wemelt het van de verwijzingen naar de literaire traditie. Ik meen door De gewaden der levenden heen - zoals altijd bij Purdy - de bijbel te zien, maar ook Plato's Phaedrus, Petronius' Satyricon, Shakespeares Othello, Whitmans Leaves of Grass en Wildes Portrait of Dorian Gray. Ongetwijfeld heb ik ook veel over het hoofd gezien. Voorts wemelt het van een - voor de kenner - hoogst veelzeggende symboliek, niet alleen in namen en situaties, maar ook door meer gecompliceerde verwijzingen. Zo functioneert de metro voortdurend als een verwijzing naar een katabasis, een afdaling in de onderwereld of de hel. De hele stad New York mag als symbool voor verval en verloedering gelden.

De eigenlijke ontwikkeling van het aidsthema begint als Hennings, tijdens een excentriek uitstapje met een paardekoets in New York, verzeild raakt in een betoging van halfnaakte jongemannen. Slogans: ‘Verlos onze begaafde jeugd van de plaag’ en ‘Redding nu!’ Hennings krijgt plotseling de rol van Verlosser opgedrongen en houdt spontaan een Whitmaniaanse redevoering: ‘Wij zijn met elkaar verbonden door onze liefde voor kameraadschappelijke genegenheid en mannelijke vriendschap en toewijding. Daarom staan tijd en leeftijd machteloos tegenover zulk een liefde.’ Leider van de contestanten blijkt Jared Wakemans vriend, Des(mond) Cantrell, te zijn. Des is zich er niet van bewust dat hij zelf de plaag heeft opgelopen. Jared merkt dat wel. In zijn wanhoop richt hij zich tot een ex-geliefde die inmiddels franciscaan geworden is. Deze broeder Andrew kan niet veel meer dan bidden, maar geeft dan in een ontroerde monoloog de kern van Purdy's levensovertuiging weer: ‘Voor het eerst, Jared, heb je op je knieeën gebiecht dat je iemand liefhad, en je tranen bevestigden en bezegelden je biecht. Toch weet je niet hoe gezegend je bent, hè, nu dat de liefde je heeft gevonden.’

Ondanks alle slapstickachtige, theatrale elementen van De gewaden der levenden heeft het boek een serieuze ondertoon. Peg laat Mr. Hennings weten: ‘Als je Jared met lichaam en ziel wilt hebben, genees dan zijn wederhelft. Genees Desmond.’

Barre winter

In een prachtige, totaal absurde scène vol traditionele doodssymboliek die beïnvloed moet zijn door bepaalde passages bij Petronius, weet Mr. Hennings als een soort tovenaar Desmond terug te halen uit de dood. Helemaal de oude wordt hij echter nooit meer. Dan worden Hennings en Estrellita nog eens gearresteerd, maar dat loopt uit op een eind-goed-al-goed-passage, waarin Estrellita als fluitspeelster optreedt en iedereen aan een wervelende dans deelneemt ‘tot je gedacht zou hebben dat je werkelijk op een of andere ceremonie ter ere van (de muze - WH) Terpsichore was’.

Het noemen van de naam Terpsichore bereidt Edward Hennings' laboratoriumexperimenten voor tot het vinden van een geneesmiddel tegen de pest: hij probeert dat te vinden in het achterlijf van mannetjescicaden. De cicade is al in Plato's Phaedrus, een filosofische dialoog over Eros, symbool voor de muzenvriend die zich in totale overgave zonder te eten of te drinken doodzingt. Ook andere dieren beginnen nu een symbolische rol mee te spelen: de aankondigers van onheil, vleermuizen; en zwaluwen, de aankondigers van lente en de lievelingen van Aphrodite.

Tegen het einde verschijnt dan nog een andere Verlosser, Jonas Hakluyt, een beeldschone evangelist die in de ban raakt van Edward Hennings. Dit tot verdriet van Wakeman en Peg Sawbridge die vrezen dat hun theaterplannen daardoor geschaad kunnen worden. Hakluyts volgelingen nemen het niet dat hun idool zich van hen afkeert en beginnen een belegering van Pegs huis.

Het verhaal neemt steeds mythischer vormen aan: Peg wordt de Almoeder Maan, Luna, die in Jonas Hakluyt haar Endymion ziet. Allerlei financiële debacles (onterving, semi-afpersing) symboliseren het komende einde. Nadat gebleken is dat ook Hakluyt onder de paarse pestbuilen zit, sterft hij als een Heracles in een brandend gewaad. Zomerkoning Hennings en zijn Estrellita verlaten met het invallen van de herfst - als de cicaden tot zwijgen komen, dus ook de kunst geen uitweg meer biedt - het gedoemde New York. Summer is over.

Uiteraard sluit het boek af met de dood van Hennings. Wél blijkt hij nog gezorgd te hebben voor (zelfs twee) theaters, maar de lol is eraf. Zonder de Schenker, de Heelmeester, de Grote Acteur (die van Purdy de kenmerken van zowel god als de duivel heeft meegekregen) blijkt de lang gekoesterde wens van Peg en Jared een deceptie en eigenlijk zinloos.

Een einde in mineur: Amor non omnia vincit, integendeel. En al dachten alle drie de hoofdpersonen dat het leven voor de kunst onderdeed, ook dat blijkt onwaar. De natuur is de meesteres van de Kunst. Daarom - zo lijkt het me - moest Purdy een boek als dit, met déze thematiek schrijven. Ik zei al dat het niet zijn beste is, er zitten naar mijn smaak te veel nietuitgewerkte aanzetten in, terwijl de symboliek lang niet altijd met zekerheid te duiden is, althans door mij.

Misschien mogen we echter van Purdy, in de barre winter waarin we door de Nieuwe Dood zijn terechtgekomen, enige troost putten uit onze kennis der natuur: het cyclisch beginsel brengt met zich mee dat op de winter noodzakelijkerwijs de lente volgt, en zelfs de zomer! De bijna honderdjarige adonis Edward Hennings zou dan op het gepaste moment weer herrijzen, hopelijk in het gezelschap van zijn tweeslachtige leid-ster Estrellita (die naar mijn smaak onvoldoende uit de verf is gekomen). Mogelijk dat Jared en Peg (die samen de initialen van James Purdy hebben) dan weer meer lust in het fabuleren zullen krijgen.

■