Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

‘Fictie kan een zekere mate van troost bieden’
In gesprek met de Amerikaanse auteur Don DeLillo

Hans Bouman

De Amerikaanse auteur Don DeLillo (53) was als schrijver van acht romans relatief onbekend. Totdat eind 1988 Libra verscheen, keurig op tijd voor de vijfentwintigste verjaardag van de moord op John Kennedy. DeLillo geeft in die roman een persoonlijke verbeelding van het leven en de ideeën van Lee Harvey Oswald, die - met vraagtekens - wordt aangezien voor de moordenaar van president Kennedy. Libra verscheen in vertaling bij uitgeverij Bert Bakker (f 49,50). Hans Bouman sprak in New York met de auteur. ‘Ik denk dat het een roman is over geschiedenis en over dromen, en waar die twee elkaar kunnen ontmoeten in geweld.’

‘Libra is een boek dat gebaseerd is op obsessies: op de obsessies van de personages die erin optreden, op de obsessie van Nicholas Branch, de historicus die de hoofdpersoon van het boek is, en wiens taak het is de ongrijpbare leugens en waarheden van een aantal buitengewoon fascinerende mensen te begrijpen. Mensen zoals Jack Ruby, Lee Harvey Oswald en de vele anderen die figureren in het verhaal rond de moord op John F. Kennedy. We proberen nog steeds te begrijpen wat er toen precies is gebeurd. Ik denk dat, gedurende de afgelopen kwart eeuw, veel Amerikanen het gevoel hebben verloren dat er zoiets als een coherente realiteit is die wij met zijn allen delen. Dat is het gevolg van de moordaanslag op president Kennedy. Het is alsof we sindsdien een wereld van willekeur en ambiguïteit zijn binnengetreden. Zelfs na al die jaren zijn we het nog altijd niet eens over het aantal schutters, het aantal schoten, de herkomst van de schoten, de tijd die er tussen de schoten zat, het aantal wonden in het lichaam van de president enzovoort. Als gevolg van dit ene moment in de Amerikaanse geschiedenis hebben mensen het gevoel ontwikkeld dat de geschiedenis op een geheimzinnige wijze wordt gemanipuleerd. Er zijn documenten verloren gegaan en vernietigd, er heeft een curieus aantal moorden en zelfmoorden plaatsgevonden en er is een hele reeks officiële documenten die vijftig of vijfenzeventig jaar in de kluis moeten blijven. Het is een ervaring waarvan we nog steeds aan het herstellen zijn.’

In het boek wordt gezegd dat de moord de ruggegraat van de Amerikaanse eeuw heeft gebroken.

‘Dat impliceert dat we een wereld zijn binnengetreden waarin traditionele Amerikaanse waarden als coherentie, gezond verstand, ambitie, ondernemingslust, vindingrijkheid en openheid op een curieuze manier zijn ontwricht en ondermijnd. Om te beginnen door een buitengewone geweldsdaad, die totaal onverwacht kwam, en ten tweede door het feit dat we de taal van dit geweld niet hebben kunnen ontcijferen. We weten nog steeds niet wat er gebeurd is, door wie en waarom. Dit besef is door ons bewustzijn blijven spoken. Geen enkele andere gebeurtenis heeft dergelijke gevolgen gehad. We zijn er als het ware door vereuropeesd. Ik bedoel, dit is een gebeurtenis uit Europese fictie. Kafka, of misschien Beckett. Amerikanen hebben altijd het gevoel gehad dat ze de wereld om zich heen begrepen. En dat niet alleen, ze hebben die wereld ook altijd dienstbaar kunnen maken aan hun eigen belangen. Vroeger of later konden ze altijd van hun omgeving profiteren. Deze gebeurtenis heeft die verwachting en die psychologie vermorzeld.’

Warren Report

Betekent dit dat u Libra als een ‘Europees’ boek beschouwt?

‘Merkwaardig genoeg is Libra juist het meest Amerikaanse boek dat ik ooit heb geschreven. Het biedt ruimte aan een breder gezelschap van Amerikaanse types en Amerikaanse psychologie dan ik ooit in één boek heb weten te huisvesten. Een reden daarvan is dat ik uitgebreid studie heb gemaakt van het Warren Report. Dat is het zesentwintigdelige officiële onderzoeksrapport van de moord op Kennedy, en vijftien van die delen bevatten getuigenverklaringen van mensen die op een of andere wijze bij de zaak betrokken waren. Het lezen van de woordelijke verklaringen van zoveel mensen die zoveel verschillende achtergronden hadden, gaf mij een beeld van de enorme variatie van Amerikaanse stemmen en ik denk dat dit een belangrijke drijvende kracht achter het boek is geweest. De taal, de stem, is erg belangrijk in Libra. Ik kreeg ook pas echt greep op het boek toen ik een innerlijke stem had gevonden voor de figuur Lee Harvey Oswald. Een soort afgebeten straatritme waarmee ik op een legitieme manier zijn denkwijze, zijn levensstijl en de manier waarop hij naar de dingen keek kon weergeven.’

Don DeLillo

De gebeurtenissen in november 1963 hebben uw idee gevormd van wat kenbaar is van de wereld, en wat onkenbaar.

‘Natuurlijk wist ik dat niet op het bewuste moment. Pas in de loop der jaren is mij het belang van die gebeurtenissen duidelijk geworden. In 1980 ontdekte ik dat Lee Harvey Oswald en ik gedurende een jaar vlak bij elkaar hebben gewoond in New York City. Toen hij dertien was stopte zijn moeder hem in een auto en reed naar New York omdat haar oudste zoon gestationeerd was bij de kustwacht in dit gebied. Oswald woonde in 1953 in de buurt van de Bronx Zoo, niet meer dan vijf of zes straten van mij vandaan. Ik was toen zestien. Toen ik dit ontdekte leek het mij een extra, persoonlijke stimulans om mij op dit verhaal te gaan storten en Oswald zelf na te pluizen. Hij was zo'n vreemd iemand. Aan de oppervlakte een grijze, onopvallende persoonlijkheid, maar daaronder een figuur die zeer hard vocht tegen zijn buitensluiting uit de maatschappij. Toen hij twintig was deserteerde hij naar de Sovjetunie, wat zeker in de jaren voor Vietnam, en voor iemand met zijn achtergronden, een buitengewoon merkwaardige en angstwekkende daad was. Ik denk dat mensen als Oswald hun eenzaamheid en hun wanhoop een soort bestemming proberen te geven. Velen van hen doen dit op de allereenvoudigste manier: ze bestellen een geweer bij een postorderbedrijf en proberen dan iemand te vinden om neer te kunnen schieten. In 1963 pleegde Oswald twee geweldmisdrijven. In april schoot hij op een beruchte rechtse generaal in Dallas, en miste. Dit was een strikt politieke daad. Zeven maanden later, toen hij Kennedy probeerde te vermoorden, was die daad gemotiveerd door veel gecompliceerder krachten in zijn leven. Ik denk dat hij uit het territorium van strikte politieke motivaties stapte, en de eerste van die jonge mannen in dit land werd, die handelen uit een combinatie van fantasie en ontevredenheid. Die crimes of convenience plegen, zoals Arthur Bremmer, die gouverneur George Wallace neerschoot, of John Hinkley, die president Reagan neerschoot om indruk te maken op de filmactrice Jodie Foster, zoals de knul die John Lennon doodschoot, simpelweg omdat hij wist waar Lennon woonde en de tijd had om net zo lang te wachten tot deze het gebouw uitkwam. In zekere zin is Oswald een soort verbinding tussen politieke moordenaars en mensen die moorden ten gevolge van dagdromen en fantasieën, en geen enkel politiek motief hebben. Hij stapte de geschiedenis uit, en wandelde een droom binnen. Ik denk dat Libra een roman is over geschiedenis en over dromen, en waar die twee elkaar kunnen ontmoeten in geweld.’

Astrologie

U gebruikte het woord bestemming. Ik krijg soms ook het gevoel dat er sprake is van zoiets als ‘voorbestemming’. Alleen de titel al. Die verwijst naar het sterrenbeeld weegschaal, dat bepaalde karaktereigenschappen veronderstelt.

‘Oswald werd geboren onder het sterrenbeeld weegschaal. Dat sterrenbeeld suggereert het beeld van twee schalen en een al of niet bestaand evenwicht daartussen. Door het hele boek wordt er één vraag opgebouwd, namelijk: naar welke kant zal Lee Oswald doorslaan? Wordt het links of rechts, boeken of geweren? Wordt hij een verantwoordelijke echtgenoot of gaat hij een angstwekkende daad verrichten die hem en zijn gezin te gronde richten? Het begrip astrologie is ook op een bredere wijze in het boek verwerkt. Het is symbolisch voor alle dingen buiten de geschiedenis. Geschiedenis bestaat uit een reeks significante daden met een logica. Maar er is nog zoveel meer: toeval, onderbreking, dromen, gebeden; al die dingen die niet worden verklaard door de archieven van logisch denkende mensen die gebeurtenissen proberen te begrijpen.’

In uw ‘Noot van de schrijver’ aan het eind van het boek zegt u: ‘Omdat dit boek geen aanspraak maakt op waarheid naar de letter, omdat het slechts zichzelf is, op zichzelf staand en compleet, vinden lezers hier wellicht een toevluchtsoord - een manier van denken over de moord zonder ingeperkt te worden door halve feiten of overdonderd door mogelijkheden, door de stroom van speculaties die elk jaar breder wordt.’

‘Het was mijn hoop dat dit verhaal voor Amerikanen iets zou zijn waar ze in kunnen geloven. Want we hebben helemaal niets gehad om in te geloven, omdat we niet precies wisten wat er gebeurd was en hoe. Ik denk dat er een manier is waarop fictie de geschiedenis kan redden van haar verwarring. Als we een belangwekkende gebeurtenis niet rationeel kunnen verklaren, kunnen we misschien een oplossing verzinnen. Mijn voornaamste technische uitdaging daarbij was het bijeenvoegen van fictionele en historische personages tot een naadloze structuur. Tegen de vreselijke last van de onoplosbaarheid kan fictie een zekere mate van troost bieden.

Ik denk dat een van de dingen die we gehoopt hebben, en misschien tevergeefs, is dat nieuwe wetenschappelijke methoden ons zouden helpen te begrijpen wat er in die paar seconden in Dallas is gebeurd. Foto-uitvergrotingstechnieken, ontwikkelingen op het gebied van geluidsapparatuur et cetera. En in feite hebben technici ook een grotere verfijning aangebracht in onze kennis van hoeveel tijd er tussen bepaalde geluiden zat, bijvoorbeeld van geweerschoten. Er zijn foto's geanalyseerd volgens de meest geavanceerde methoden, evenals het beroemde Zapruder-amateurfilmpje. Er is bekeken of bepaalde lichtvlekken misschien personen kunnen zijn geweest. Maar een van de grote teleurstellingen van al deze onderzoekingen was dat de ambiguïteiten er slechts door werden vergroot. Elke keer als er een opmerkelijke nieuwe ontdekking leek te zijn gedaan, werd die gevolgd door een tegenontdekking. We hebben het moment dat Kennedy werd neergeschoten op film, maar dat moment wordt geheel omringd door vlekken en schaduwen. En wat daarachter ligt zijn precies de elementen waar wij niet de vinger op hebben weten te leggen.’

■