Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Bruno Bettelheim
Vervolg van pagina 1

rend en bij tijd en wijle ijdel vertoon van grootvaderlijke bezonnenheid heenworstelen.

Maar de goede zijn uitstekend. Naast het eerder genoemde essay over het Wenen van Freud moet zeker nog het stuk over een liefdesaffaire van Jung met een patiënte, voor wie Freud aanvankelijk niet durfde opkomen, genoemd worden en het stuk over de noodzakelijke bevrijding van het gettodenken.

Interessant is Bettelheims interpretatie van de rol die Sabina Spielrein speelde in de verhouding tussen Freud en Jung. Sabina Spielrein, geboren in 1885 in Rostov aan de Don als eerste kind van een welgesteld Russisch-joods echtpaar, ontwikkelde in haar puberteit een zo ernstige hysterie met schizoïde trekjes dat haar ouders haar in 1904 naar Zürich stuurden voor een behandeling in de Burghölzli-kliniek, waar Jung sinds 1900 aan verbonden was. Zij werd zijn eerste patiënt die hij psychoanalytisch behandelde. Sabina Spielrein moet een begaafd en gevoelig meisje geweest zijn. Haar genezing verliep voorspoedig en al in 1905 was zij zo ver hersteld dat zij als ambulante patiënte zich aan de universiteit van Zürich kon laten inschrijven in de medicijnen. Zij voltooide haar studie in 1911. Haar specialisatie werd de psychiatrie.

Historici zijn het erover eens dat zij zowel Jung als Freud aan enkele belangrijke ideeën hielp. De eerste ontleende waarschijnlijk aan haar het animaconcept. De laatste dankt aan haar zeker een nadere articulatie van de doodsdrift als drijfveer van het menselijk handelen. Uit haar dagboek en correspondentie met Jung en Freud wordt duidelijk dat zij en Jung nog tijdens haar behandeling verliefd op elkaar werden en een erotische verhouding hadden. Het merkwaardige is nu dat Jung in dezelfde tijd met Freud begint te corresponderen en al in zijn tweede brief melding maakt van een zo ernstige patiënte die hij ter behandeling heeft, dat hij behoefte voelt zijn ervaringen eens af te reageren. Maar hij laat na te vermelden waar die ervaringen uit bestaan. Die bestonden uit een ontoelaatbare erotische band met dezelfde Sabina Spielrein.

Freud was van het begin af aan enthousiast over Jungs toetreding tot de psychoanalytische kring, omdat Jung als gerespecteerde en onverdachte goj de psychonalyse kon ontdoen van haar exclusief joods karakter en daarmee een entree kon verschaffen tot de grote mensenwereld. De vrouw van Jung stuurde, toen uitkwam dat haar man een verhouding had, de ouders van Sabina een brief waarin zij verzoekt hun dochter terug te roepen voordat zij door dr. Jung geruïneerd zou worden. De ouders treden in contact met Jung, die zijn erotische band met Sabina rechtvaardigde door erop te wijzen dat hij als staflid van Burghölzli geen eigen honorarium voor zijn behandeling ontving. Een zeer infame brief. Beseffende dat het gerucht van zijn ontoelaatbare relatie reeds de ronde deed, haastte hij zich Freud te melden dat een ernstig zieke patiënte erop uit was hem in een schandaal te betrekken. Ook Sabina Spielrein wendt zich tot Freud en vraagt zijn steun. Maar Freud dekt Jung en schrijft Sabina dat haar probleem waarschijnlijk endopsychisch is. Hij doet er alles aan Jung voor een verlies aan reputatie te behoeden. Als er tenslotte geen leugen meer tegen opgewassen is, erkent Jung zijn misstap en verleent tegenover Freud Sabina de status van minnares, maar hij laat na te bekennen dat hij als arts in loondienst het heel natuurlijk vond erotische genoegens als tegenprestatie te vragen. Later verschuift de loyaliteit zich. Spielrein wordt Freudiaan en Jung keert zich van Freud af. Bettelheim meent dat het conflict tussen Jung en Freud in deze liefdesaffaire zijn oorsprong vindt. Jung weigerde uiteindelijk een allesbepalende rol aan de seksualiteit toe te kennen, zoals Freuds theorie vereiste, maar hij was van het begin af aan niet bereid om zelfs in de praktijk de rol van seksuele betrekkingen te onderkennen.

Freud heeft volgens Bettelheim, uit een onheuse

FREUD'S VIENNA & OTHER ESSAYS
door Bruno Bettelheim
Uitgever Alfred A. Knopf, 246 p.
Importeur Van Ditmar, f 54,60

belangenbehartiging van het maatschappelijke prestige, al te lang Jung gesavoureerd ten koste van het onmiskenbare belang van een oprecht verontwaardigde patiënte. Ook het feit dat Freud twee maal in het bijzijn van Jung flauwviel wordt door Bettelheim in het licht van deze affaire geïnterpreteerd (al gaf Freud zelf een andere uitleg): Freud voelde bij lijfelijke confrontatie met Jung het scherpst dat hij zichzelf dwong iets te doen, wat hij zich eigenlijk niet kon permitteren te doen. Bettelheim toont in dit essay dat hij een van de weinige psychoanalytici is, die het benepen eigenbelang dat de grondleggers van de dieptepsychologie soms toonden, aan de orde durven stellen.

Achterhuis

Een ander belangwekkend essay in deze bundel acht ik het stuk over de noodzaak voor joden om zich te bevrijden van wat Bettelheim het gettodenken noemt. De beschouwing is echter niet uitsluitend gericht tot joden maar tot een ieder die zich een beeld van zijn eigen denkbaar of reëel verweer tegen de holocaust probeert te vormen. Volgens Bettelheim combineert de joodse geschiedenis twee strijdige tendensen: universalisme en provincialisme, het streven naar geestelijke vrijheid en het volharden in benauwende dweepzucht. Vooral voor de Amerikaanse joodse gemeenschap is het een probleem zich met welke traditie te identificeren. Het provincialisme is niet louter verwerpelijk: het biedt door instandhouding van rituelen, afzondering en gezelligheid een ruime mogelijkheid tot identificatie voor hen die lijden onder een zwervend zelfbeeld. Maar tegen de achtergrond van de jodenmoord doet zich de vraag voor welke traditie de beste voedingsbodem is voor overleven en verzet. Het lijdt geen twijfel dat dit voor Bettelheim de eerste is. Sterker nog, de tweede aftakking heeft autonoom bijgedragen tot de ondergang van met name het Middeneuropese jodendom. De mentaliteit die door Bettelheim bestreden wordt is het gettodenken, dat zich kenmerkt door stagnatie, verstikkende religieuze tradities, toegeeflijkheid aan de vijand, lijdzaamheid en onderdanigheid. De gettomentaliteit werd niet alleen gecreëerd door antisemitisme, pogroms, economische discriminatie, maar ook door een alle vernieuwing en initiatief dodende eerbied voor de traditie. Binnen het gettodenken was het een vanzelfsprekendheid geworden dat alle verzet futiel was, dat het lot onveranderbaar was, dat lijdzaamheid de moreel superieure positie vormde en dat men vernedering als een natuurlijke beperking moest ondergaan. Volgens Bettelheim verklaart de gettomentaliteit ook waarom er met name in Midden-Europa zo weinig verzet was tegen de nazi's. Men beschouwde verzet en zelfs vlucht niet als een waardige of denkbare optie. Men had het eigen leven al opgegeven voordat het werd afgepakt. In de gettomentaliteit overheerst de resignatie met als begeleidende wens onder alle omstandigheden met het gewone leven door te gaan.

De auteur vermeldt dat in 1939 een jood over het algemeen een betere kans had het concentratiekamp te verlaten dan een goj. Het enige dat hij moest doen was tekenen dat hij onmiddellijk uit Duitsland zou vertrekken. Velen namen deze moeite niet, zich gerieflijker voelend in de overgeleverde uitzichtloosheid van de joodse situatie. Ook was er een onwil om exact kennis te nemen van het lot dat het nazisme de joden toebedeelde. Die kennis zou genoodzaakt hebben voor de laatste kans op leven te strijden met alle beschikbare middelen. De passiviteit die ook door anderen dan Bettelheim is opgemerkt, duidt op een onvermogen voor zichzelf op te komen, levend naar het ideaal van gelatenheid.

Bettelheim heeft eens een schriftelijke enquête gehouden waarom het dagboek van Anne Frank zo aangrijpend gevonden wordt. De meeste antwoorden kwamen erop neer dat men ontroerd was door het lot van een onschuldig slachtoffer van de nazi's. Het waren vooral joodse lezers die op de onschuld der joden wezen en bijvoorbeeld nooit schreven over onschuldige Jehova's Getuigen en onschuldige zigeuners. Maar wat betekent ‘onschuldig’ hier? Zelfs de nazi's betichtten de joden niet van schuld aan bepaalde misdrijven maar beschouwden hen als ongewenst. De betekenis van onschuldig als naïef, onwetend, zonder achterdocht, kinderlijk van vertrouwen, past het best op de gettomentaliteit, omdat zij de verplichting om het lot in eigen handen te nemen uitsluit. In het gettodenken verschaft men zich psychologisch verontschuldigingen om te verdragen wat eigenlijk onverdraaglijk is. De bereidheid voor zichzelf op te komen ontbreekt in het gettodenken, want dat leidt noodzakelijkerwijs tot actie, doortastendheid en vechtlust. Bettelheim is daarom kritisch over de universele bijval die het dagboek van Anne Frank kreeg. Dat staat los van zijn ontroering over haar lot. Het is de mentaliteit die hem verdacht voorkomt. Tenslotte bouwde het gezin zijn eigen getto, zonder vluchtweg in het achterhuis. Men construeerde een eigen val. Er waren geen uitwegen bedacht en er waren geen plannen tot verzet bij een inval. Wat ontbreekt is een tot het uiterste doordachte weerbaarheid. ‘The glorifications of the Franks is part of a ghetto thinking that denies a reality which would otherwise compel us to take action. It suggests how widespread is the tendency to deny reality, among Jews and gentiles alike, in the Western world, and this though Anne's story itself demonstrates how denial can hasten our own destruction.’

Bruno Bettelheim heeft van zichzelf gezegd dat hij het grootste deel van zijn leven gewijd heeft aan de vraag waarom sommige mensen liever steun zoeken in ziekten van de geest dan strijden voor geestelijke vrijheid. Dit laatste essay is van die toegewijde studie een goed voorbeeld.

■