Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 10]

Woorden die de wereld schokten
Een Frans-Russisch lexicon van moderne spraakverwarringen

50 Idées qui ébranlent le monde door Youri Afanassiev en Marc Ferro (red.) Uitgever Payot (Editions Progress) Importeur Nilsson & Lamm, f 98,40

Selma Leydesdorff

Door de verandering in Oost-Europa is het voor sociale wetenschappers en historici voor het eerst mogelijk werkelijk met elkaar over maatschappelijke problemen te communiceren. Tot vrij kort geleden waren zogenaamde gedachtenwisselingen op wetenschappelijke conferenties voor deelnemers uit het Westen vaak niet meer dan het aanhoren van verklaringen en in vaste marxistische stramienen verpakte verhandelingen. Je zat gewoon de Oosteuropeanen uit.

De veranderingen onder intellectuelen in Oost-Europa komen niet uit de lucht vallen. Het is even dom om dat te denken als te geloven dat het er nu opeens helemaal anders zou zijn. Er zijn ook binnen de gevestigde wetenschap altijd dissidenten geweest die wisten dat het anders en beter kon. Maar het protest tegen een steriele kijk op de samenleving is vooral door schrijvers en cineasten, en niet door wetenschappers verwoord. Later is die rol ook overgenomen door journalisten. ‘In een maatschappij die bewaakt wordt, kan alleen de individuele held, de dichter, artiest of schrijver zijn eenzame getuigenis afleggen. In een maatschappij als de onze eisen de burgers het elkaar weersprekende debat,’ zo schrijven de Franse en Russische redacteur van dit lexicon van ideeën.

Met de verklaring dat onze maatschappij nu anders is dan die uit het verleden, typeert de Russische historicus Afanassiev zichzelf. Hij hoort tot hen die binnen het oude systeem omhoog zijn gekomen, en gelooft nog als hij dit schrijft dat de glasnost het denken in de Sovjetunie zal bevrijden. Het is een optimistische visie voor iemand die om zijn radicale ideeën anderhalf jaar later hard door Gorbatsjov tot de orde is geroepen.

Afanassiev en Fenro zijn beiden historici. De Rus is de exponent van de beweging Memorial die de terreur van voorbije jaren boven tafel probeert te brengen. Men zou hem hier rekenen tot de uiterst kritische intellectuele oppositie. Hij is iemand die de samenwerking met westerse intellectuelen zeer bevordert. Maar dat gaat niet altijd even gemakkelijk. Afgezien van de immense taalproblemen begrijpt men elkaar soms gewoon niet. Keer op keer blijkt dat onder de meest voorkomende geaccepteerde begrippen soms heel verschillende gedachten schuilgaan. Een Moskouse dissident zal bij het woord ‘oppositie’ geneigd zijn te denken aan alles wat lange tijd verboden is geweest, terwijl voor ons westerse historici ieder systeem een openbare en toegestane oppositie kent. Het woord zal zodoende in teksten op een andere manier gebruikt worden omdat het in het ene geval refereert aan verbod en vervolging, en in het andere geval aan het functioneren van democratie.

Patriottisme

In 1987 deed Marc Ferro aan Afanassiev het voorstel een project te beginnen: een Frans-Russische confrontatie van de ideeën van onze tijd. Ferro's idee was om schrijvers en onderzoekers in Frankrijk en de Sovjetunie tegelijkertijd dezelfde thema's op te laten nemen, ieder op zijn eigen manier. De uitkomst van deze samenwerking is een fascinerend boek, dat verplichte literatuur zou moeten zijn voor ieder die echt met mensen in de Sovjetunie wil communiceren. Meer dan vijftig thema's worden steeds door beide partijen onder de loep genomen. Het is een soort encyclopedie van het moderne denken, waarbij auteurs uit beide landen uitleggen wat zij onder een begrip of woord verstaan. Het is geen naslagwerk, maar een confrontatie tussen twee werelden, denksystemen en wetenschappelijke en intellectuele tradities. De uitkomst laat soms zien hoe verrassend gezamenlijk de geestelijke erfenis van Europa is. We kennen overal Weberen Marx, en in alle landen van Europa worden hun ideeën gebruikt om maatschappelijke processen te beschrijven. Maar vaker leiden diezelfde tradities tot heel verschillende betekenissen die men aan een woord of begrip geeft.

Een voorbeeld is het begrippenpaar ‘patriottisme’ en ‘internationalisme’, dat vooreen gemiddelde Fransman positief geladen is. De betekenis wordt in een zorgvuldig historisch exposé van Franse zijde uitgelegd. Het Franse patriottisme is volgens Madeleine Rebérioux een gevolg van de Franse revolutie en haar strijd tegen de toen heersende tirannen. De rechten van de mens zouden universeel zijn, en het internationalisme had als doel als patriotten die rechten te verspreiden. Zo gaat het patriottisme van de grote natie samen met internationale solidariteit tussen de volkeren tegen onderdrukkers. Later kreeg dit internationalisme, met zijn symboliek van de gezamenlijke strijd van arbeiders uit alle landen, een socialistische en linkse betekenis. De grote breuk kwam toen de socialisten van de Tweede Internationale aan het begin van de Eerste Wereldoorlog stemden voor bewapeningskredieten. De fictie dat de arbeiders elkaar nooit zouden bestrijden was afgelopen, en daarmee het internationalisme. Elementen eruit werden veel later weer opgepakt door groepen die hun solidariteit met de Derde Wereld betuigden.

In de Sovjetunie is juist dit begrip ideologisch gebruikt ter verdediging van terreur, en heeft het een negatieve connotatie: het Russische lemma laat de geschiedenis ervan bij Marx en Engels beginnen. Volgens de auteur Sirotkine is het begrip historisch verbonden met de strijd van de arbeidersklasse, maar in de jaren twintig en dertig van onze eeuw werd het vervormd tot de officiële ideologie van de bolsjewieken. Internationalisme stond tegenover het zogenaamd kleinburgerlijk patriottisme: en onder die kreet werd alles bestreden. Stalin kwam op dit proletarisch internationalisme terug toen hij inzag dat de wereldrevolutie nog zou uitblijven. Het werd vervangen door ‘Russisch patriottisme’, een even misbruikte ideologische kreet, die vooral dienst deed tijdens de Tweede Wereldoorlog. Pas met het twintigste partijcongres van 1956 werd een begin gemaakt beide ogenschijnlijk oppositionele begrippen met elkaar te verzoenen. Kortom, de begrippen ‘internationalisme’ en ‘patriottisme’ hebben in beide landen een verschillende lading, het begrip is in verschillende politieke contexten gebruikt, en vooral: men bedoelt iets anders.

‘Politieke homoseksualiteit’

Veel verstrekkender is het verschil wanneer niet alleen een begrip historisch wordt behandeld in een ogenschijnlijk waardevrij wetenschappelijk betoog (de enorme verschillen laten overigens zien hoe weinig waardevrij zo'n betoog is), maar wanneer de auteur er niet aan kan ontkomen in de beschrijving van een maatschappelijk complex een expliciet oordeel te geven. In alle lemma's die over seksualiteit en het gezin gaan, tonen de Russen zich minder bevlogen dan hun Franse tegenpolen, die bijna allen beïnvloed zijn door de radicaliteit van het denken van de filosoof Foucault.

In de Franse bijdrage wordt ‘het einde van de homoseksualiteit’ aangekondigd. In een historisch betoog wordt beschreven hoe het woord een geconstrueerde benaming is voor relaties tussen mensen, die aan het veranderen zijn. Nu is homoseksualiteit in de Sovjetunie altijd als een ziekte beschouwd waarvan men iemand om politieke redenen kon beschuldigen. ‘Nietpolitieke homoseksualiteit’ wordt pas sinds aids bestaat besmuikt erkend. Men kan moeilijk verwachten dat dan het einde van de homoseksualiteit wordt aangekondigd.

Een dergelijk verschil is er niet in het teleurstellende lemma feminisme, waar als Franse auteur de gezinssociologe Elisabeth Badinter genomen is. Dat is beslist geen radicale feminist. Zij presteert het om de haar beschikbare ruimte te vullen met een verhandeling over de strijd voor politieke gelijkheid. Daarbij laat zij achterwege dat naast dit streven naar gelijheid ook altijd stromingen in het feminisme de vraag hebben gesteld wat gelijkheid betekent, en of mannen en vrouwen wel gelijk kunnen zijn. De ‘tegenauteur’ Voronina doet dat overigens wel, het oogt ook moderner.

De 50 Idées qui ébranlent le monde is geen boek om achter elkaar uit te lezen, daarvoor is het niet geschreven. Er staan wel prachtige stukken in van bekende dissidenten als Sacharov en Medvedev, en grote historici als Pierre Vidal-Naquet en François Furet. Ik besloot het boek te bespreken toen recent in het programma van Adriaan van Dis aan de zoon van Chroesjtsjov werd gevraagd of hij communist was. Er ontstond een enorme spraakverwarring, waarbij Van Dis zich over het aarzelend bevestigende antwoord verbaasde. Van Dis bedoelde met communist kennelijk het systeem, dat wat velen in Oost-Europa afzweren. Chroesjtsjov antwoordde dat hij voor een beter leven voor mensen was: kennelijk was dat de ideële betekenis die hij aan het communisme gaf. Want verder toonde hij zich niet een man die niet wist wat er allemaal gebeurd was, of die dat om politieke redenen zou ontkennen. Hooguit probeerde hij iets positiefs over zijn vader te zeggen. Dat soort misverstanden wil deze encyclopedie - die volgens mij in het Nederlands vertaald en voor Nederland bewerkt zou moeten worden - onderzoeken. In deze tijd van ondernemen in de Sovjetunie en uitwisseling van gedachten hebben de getallen in dollars weliswaar overal dezelfde betekenis, maar economisch en politieke uitwisseling gaat over veel meer dan cijfers; dan kunnen de echte misverstanden ontstaan.

■