Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

‘Mijn boek is een verzet tegen de moedeloosheid’
In gesprek met de Tsjechisch-Duitse schrijfster Libuše Moníková

Gerda Meijerink

Hoewel lang voor de grote omwenteling in Tsjechoslawakije geschreven (in 1987), vertolkt de roman ‘De façade’ van Libuše Moníková met humor de stemming onder intellectuelen aan de vooravond van de veranderingen. Het boek werd in veel talen vertaald en verscheen vorig jaar ook in het Nederlands, bij uitgeverij Van Gennep (440 pagina's, f 48,50). Gerda Meijerink sprak met de schrijfster.

Na twee korte romans die geringe aandacht kregen, werd haar derde boek de gebeurtenis van het jaar 1987: aan Die Fassade van de Tsjechisch-Duitse auteur Libuše Moníková, uitgegeven door Hanser Verlag, werd al vóór het verschijnen de Alfred Döblinprijs toegekend, een prijs die sinds de instelling ervan door Günter Grass garant heeft gestaan voor belangwekkend en kwalitatief hoogstaand proza. Uitgeverij Van Gennep was er als eerste bij om het boek in Nederlandse vertaling uit te brengen, andere landen - Italië, Finland, Zweden, Frankrijk, Spanje, binnenkort ook Amerika - volgden. Merkwaardig: terwijl de belangstelling voor het boek overal groot was - Le Monde loofde het op alle fronten - was de reactie in ons land tot dusver lauw. Bestond er verwarring over de vraag of het bij De façade om een Duitse, dan wel om een Tsjechische roman ging? Libuše Moníková is Tsjechische van geboorte. Zij groeide op in Praag, studeerde germanistiek en anglistiek, promoveerde, maakte de Praagse Lente mee en ging in 1971, nadat ze met een Duitse man was getrouwd, naar de Bondsrepubliek. Haar eerste roman, Eine Schädigung (1981) schreef zij meteen in het Duits, evenals de volgende: Pavane für eine verstorbene Infantin uit 1983. Deze boeken spelen in de Bondsrepubliek Duitsland en Tsjechoslowakije neemt een ondergeschikte plaats in, maar de stof in De façade is zo Tsjechisch als het maar kan, en het is niet erg verwonderlijk dat deze roman in de recensie in Le Monde zonder meer tot de Tsjechische literatuur wordt gerekend, voorbijgaand aan het feit dat hij in het Duits is geschreven.

Libuše Moníková sprak onlangs in De Balie in Amsterdam over de invloed van de politiek op haar werk. Net terug uit Madrid, waar ter gelegenheid van de vertaling van De façade in het Spaans een interview voor de tv werd opgenomen, is ze vermoeid, maar spreekt geestdriftig over haar boek en over de omwentelingen in haar geboorteland.

Wat was de reden om in een vreemde taal te gaan schrijven?

‘Ik denk dat het uit een diep respect voor de Tsjechische taal is,’ zegt ze, ‘een respect dat me allerlei aarzelingen en onzekerheden oplevert. Met Eine Schädigung, dat onder andere over een verkrachting gaat, ben ik in het Tsjechisch begonnen, maar het ging niet, het werd pathetisch en pijnlijk, ik had niet genoeg afstand tot mijn eigen taal. Met het Duits, hoe moeilijk dat in het begin grammaticaal en semantisch ook was, beschikte ik over een soort filter voor mijn bewustzijn, ik werd tot precisie gedwongen, de vreemde taal gaf me een logica waarover ik in het Tsjechisch niet beschikte. Het betekende het afscheid van mijn moedertaal en ik weet dat ik als schrijfster daarheen niet kan terugkeren.’

Behalve afstand door middel van de taal is er ook de geografische afstand tot Tsjechoslowakije, tot Praag. Hoe bepalend is die voor het boek?

‘Wanneer ik in Praag was blijven wonen zou ik niet zo'n optimistisch boek hebben kunnen schrijven. Dan was ik, zoals de meeste mensen die de teleurstelling van 1968 hebben beleefd, moedeloos en sceptisch geworden. Mijn positie in de diaspora bood me de luxe om aan de idee vast te houden dat er ook in een repressief systeem individuele vrijheid mogelijk is, dat vrijheid een innerlijk gegeven is, los van de wereld rondom. Dat heb ik willen beschrijven. Door de recente ontwikkelingen in mijn land heb ik gelijk gekregen: er bleek zelfs na twintig jaar bezetting een enorm potentieel aan vrijheidsdrang en moraal en fantasie bewaard gebleven te zijn. Ik denk dat de schoonheid van de stad Praag daarmee te maken heeft. De liefde en de eerbied voor de schoonheid hebben de ouderen op de kinderen overgedragen, de architectonische esthetiek heeft een grote ethische waarde, de oude waarden, waaraan ook Havel in zijn nieuwjaarstoespraak refereerde, zijn nooit verloren gegaan. Kijk maar naar de jeugd, die heeft uiteindelijk de revolutie mogelijk gemaakt. De jeugd en de intellectuelen.’

Libuše Monícová
isolde ohlbaum

Sysiphus

In De façade werken vier mannen, kunstenaars, aan de restauratie van de voorgevel van het slot Friedland. Het is een karwei dat ze nooit zullen voltooien omdat de reliëfs die ze herstellen na een aantal jaren alweer weggevreten zullen zijn door de chemisch vervuilde lucht. Dat stemt hen allerminst somber, het betekent immers dat ze aan het werk kunnen blijven. Moníková: ‘Daarmee heb ik niets cynisch bedoeld, integendeel. Ik ben geïnspireerd door de Sisyphus-mythe zoals Camus die heeft geïnterpreteerd in zijn opstel over Kafka en het absurde. Het moment waarop Sisyphus zich omdraait om zijn naar beneden gerolde steen weer op te gaan halen, is het moment, zegt Camus, waarop Sisyphus interessant wordt. Wat zijn straf zou moeten zijn, wordt zijn geluk, omdat hij de steen als zijn steen beschouwt, omdat hij zijn lot aanvaardt. Mijn boek is een verzet tegen de moedeloosheid, tegen het eeuwige verval, tegen de ogenschijnlijke zinloosheid van de herhaling.’

De façade speelt in 1978, tien jaar na de Russische inval, en de herinnering aan die fatale gebeurtenis is bij alle figuren in het boek levendig. Ook de hoopvolle tijd die eraan voorafging, de Praagse Lente, is een onderwerp van hun gesprekken, en het grote Boheemse culturele verleden: de muziek, de architectuur, de literatuur, de film. Aan de vier kunstenaars die de façade restaureren wordt de culturele geschiedenis van Tsjechoslowakije opgehangen. Maar naast het respect dat de kunstenaars voor deze geschiedenis aan de dag leggen, demonstreren ze ook een omgang in vrijheid met dat grote verleden. In de façade brengen ze hun persoonlijke geschiedenis onder, hun ervaringen en dromen. Aan de blinde vrouwe Justitia wordt een derde oog toegevoegd, Kafka's ‘proces’ wordt als stripverhaal naverteld, uitstervende dier- en plantesoorten krijgen een plaats tussen de oude symbolen en allegorieën. Moníková: ‘Het interesseerde me om met deze vier mannen een collectief te beschrijven waarin het persoonlijke en individuele gehandhaafd blijft. Tussen de vier kunstenaars bestaat geen hiërarchie, ze zijn, hoe verschillend in karakter ook, gelijkwaardig. Ze hebben alle vier hun eigenaardigheden, ze zijn af en toe ongelofelijk banaal, ze maken ruzie, ze maken plezier. Wat ze bij elkaar houdt is het werk aan de façade, maar dat collectieve doel laat ze innerlijk vrij. Ik wilde zo'n model onderzoeken, het is ingegeven door de ideeën die in '68 verbonden waren met het concept van het socialisme met een menselijk gezicht. Door de Russische bezetting hebben al die ideeën nooit een kans gekregen in de werkelijkheid, daardoor zijn twintig jaar verloren gegaan. Nu is het maar de vraag of er met de ideeën van toen nog geëxperimenteerd kan worden. Dubçek is er wel erg snel bij om het socialisme aan de kant te schuiven en te zeggen dat we het westerse economische model moeten ovememen. Zijn hele leven lang heeft hij in het socialisme geloofd, hij is erin opgevoed, hij had er een heldere voorstelling van hoe het verder moest, en nu gaat hij helemaal overstag. De “derde weg” die Tsjechoslowakije in '68 wilde inslaan was geen utopie, het was een zeer realistisch plan. Ik ben bang dat er nu niets meer van terechtkomt.’

Intellectuele omnivoren

De façade stelt hoge eisen aan de lezer. De opbouw is ontleend aan de schelmen- en de avonturenroman - het tweede deel, dat de titel ‘Potjomkindorpen’ draagt, speelt zich af in een academische kunststad in Siberië (Akademgorodok) waar de kunstenaars gestrand zijn op weg naar Japan, ze ze maken daar de dolste situaties mee. Maar tussen alle handelingen door zijn essayistische uitweidingen geweven waarin zo'n beetje alles aan de orde wordt gesteld wat een ontwikkeld mens aan geestelijke bagage bij zich kan hebben. Beschouwingen en gesprekken over beeldende kunst en literatuur, filosofie en moderne wetenschappen, geschiedenis en mythologie, maken De façade bovendien tot een moderne ‘Bildungsroman’ die voortdurend een appel doet op de nieuwsgierigheid en de intellectuele belangstelling van de lezer. ‘Wie niet leest, kent de wereld niet,’ staat ergens. De romanfiguren vertonen hier en daar trekjes van bezeten intellectuele omnivoren. Moníková: ‘Mijn voorbeelden zijn Arno Schmidt en Jean Paul, Duitse auteurs die weinig gelezen worden dus. Waar ik van hou is hun paratactische manier van schrijven, het naast elkaar plaatsen van uiteenlopende zaken die niet in een hiërarchie van belangrijkheid worden ondergebracht. De façade waaraan de kunstenaars werken is daarvoor de metafoor. Ook daar staan de allegorieën en motieven willekeurig gerangschikt naast elkaar, en ook over elkaar heen als bij een palimpsest, wat ik een mooie metafoor voor het bewustzijn vind. Mijn voorbeeld is niet Jaroslav Hašek, zoals critici maar al te gemakkelijk schrijven omdat dat natuurlijk voor de hand ligt vanwege de humor in mijn boek. Ik heb Schwejk pas gelezen nadat ik De façade had voltooid. Natuurlijk kende ik er wel fragmenten uit. Wat mijn stijl betreft ben ik zeker door Kafka beïnvloed, zijn uiterst economische manier van schrijven waaruit al het overbodige is geschrapt. Ook voor hem was het Duits immers een vreemde taal, ik denk dat dat om een grote efficiency vraagt, omdat je anders uitglijdt. Kafka krijgt in mijn roman zijn plaats doordat ik de faiçade beschrijf van het slot Friedland dat voor Kafka's “Schloss” model heeft gestaan. Friedland is bovendien het slot waarmee Wallenstein en Smetana zijn verbonden, het staat voor de Boheemse cultuur en geschiedenis, voor een gebied waarin het oude Europa nog betrekkelijk ongeschonden present is.’

‘Potjomkindorpen’ (in het Duits ‘Potemkinsche Dorfer’, wat gelijkstaat aan schijnvertoningen, aan als filmcoulissen opgebouwde werkelijkheden), het tweede deel van De façade, speelt zich af in Siberië. De beschrijving van het landschap, de couleur locale is zeer authentiek. Maar er komen ook fantastische taferelen in voor, een Circe die mannen dan wel niet in zwijnen, maar wel in rendieren verandert. De tijd verloopt plotseling niet meer lineair lijkt het, mensen vliegen door de lucht, ze worden breedsprakig, absurdistische elementen sluipen het boek binnen. Moníková: ‘Mijn topografische kennis van Siberië en van Akademgorodok heb ik aan reisverslagen ontleend. Ik ben er nooit geweest, het is voor een schrijver misschien beter om een innerlijke voorstelling te maken van de dingen, ook al moeten je realia natuurlijk kloppen, daar ben ik erg precies in. Maar wat is werkelijkheid? In Siberië kauwen mensen de hele dag op gedroogde vliegenzwammen, daar krijgen ze de prachtigste hallucinaties van, als ze niet per ongeluk het loodje leggen, want het is puur vergif natuurlijk. Ook die waan is een deel van hun ervaring en hun geschiedenis. Het fantastische in het tweede deel van mijn boek is niet mijn fantasie maar hun werkelijkheid. Vanuit die optiek kun je het lezen. Ik daag de lezer uit om mee te fantaseren, ik wil de lezer laten springen en vliegen, het lezen moet een lust zijn. De Siberische reis die de kunstenaars ondernemen bood me natuurlijk ook de gelegenheid om de gek te steken met de Russen, met hun superioriteitsgevoel, met hun academische Emporkömmlingmentaliteit. Daar staan de Bohemers met hun eeuwenoude cultuur vreemd naar te kijken en het leidt tot uitgesproken slapstick-situaties. Dat is mijn manier van wraak nemen op de Russen. Voor 1968 was de Russische literatuur in Tsjechoslowakije zeer populair, door de bezetting is alles wat Russisch is in diskrediet geraakt, men oriënteerde zich op andere culturen en literaturen, op Frankrijk, Italië. Misschien gaat dat nu weer veranderen, maar het zal een moeizaam proces zijn.’

En de dreiging van een veramerikanisering van Tsjechoslowakije door een grotere integratie met het Westen?

‘Ik denk dat ze wel wijzer zullen zijn. De moordende consumptiedwang in het Westen zullen de Tsjechen en de Slowaken niet gauw accepteren. Ze zijn aan een mager leven gewend, ze hebben overleefd door aan hun cultuur vast te houden. Ik denk niet dat bij ons de literatuur ooit zo'n secundaire betekenis zal krijgen als in het Westen. De literaire taal is de enige taal die in de afgelopen jaren betrouwbaar was, al het andere dat geschreven stond was propaganda, was leugen. Daar zijn ze allergisch voor geworden.’

En als toch de grote welvaart komt?

Moníková: ‘Die komt niet.’

■