Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Een alomtegenwoordig spel van dubbelzinnigheden
Philip Roths hoogontwikkelde vorm van conversatie

Deception door Philip Roth Uitgever Simon & Schuster, 208 p. Importeur Van Ditmar, f 45,10
Bedrog door Philip Roth Vertaling Rob van der Veer Uitgever Meulenhoff, 176 p., f 29,50

Anthony Paul

We luisteren stiekem mee naar gesprekken tussen twee geliefden in wat geleidelijk aan een kamer blijkt in het Londense Notting Hill, gehuurd door de man, een Amerikaanse schrijver. De indruk dat het gesprokene niet voor ons bestemd is, wordt versterkt door het feit dat het boek geheel in dialoog is geschreven, op een heel enkele aanwijzing na zoals ‘(Gelach)’. De geliefden zijn allebei getrouwd met iemand anders en hun verhouding speelt zich af op de middagen. Ze fantaseren een beetje over hoe het zou zijn om er samen vandoor te gaan, maar het lijkt vrij duidelijk dat ze dat niet zullen doen; zij zit vast in haar burgerlijk-Engelse huwelijk, hoe onbevredigend dat ook is. Moet ze naar een psychiater? Moet ze naar een advocaat? Haar geliefde raadt haar cynisch aan haar huwelijk te verbeteren door klaar te komen bij haar man: ‘Doe maar. Gewoon laten gebeuren. Het schijnt beter te zijn dan ruzie maken.’ Ze vraagt zich af hoe het komt dat je seksueel gewoon je belangstelling voor iemand kwijtraakt; denkt na over de treurnis van het huwelijk, van het ‘samenwonen, en zo góéd overweg kunnen!’, wetend dat je hem zou missen als je weg was, over niet weten wat je wilt, over naar huis moeten, over niet graag leugens vertellen, over het gezellig samenzijn op dat moment daar in die kamer, ook al heeft die weinig te bieden, niet eens een bed.

Philip Roth
nancy crapton

De vrouwenstem verandert. We luisteren nu naar een Tsjechische die een kleurrijk gebroken taaltje bezigt: ‘Ze trokken me zijden japon aan verstrikt met goud.’ Zelf is ze verstrikt in een aantal buitensporige avonturen, of heeft zich die verbeeld: ‘Ik word lid van jetset. Ik ga naar Acapulco vliegen en mooi mijn tijd verdaan.’ Haar stijl maakt ons erop attept dat de herinnering en de vertelling altijd manieren zijn om de tijd te trotseren en ontwrichten.

En daarmee zijn we terug bij de geliefden. Vanwaar eigenlijk die verhouding? Van haar kant uit echtelijke ontevredenheid, maar voor hem is het een kwestie van culturele nieuwsgierigheid: hij wordt verliefd ‘om de antropologie’. Voor die Newyorkse jood zijn de Engelsen een verre stam, met regels en stemmen die niet de zijne zijn. De man is in elk geval een bezeten luisteraar - hij noemt zich ‘écouteur’: het orale equivalent van een voyeur - het zijn de verhálen van de vrouw die hem opwinden. En bij nader inzien is er van al die erotische teksten heel weinig echt erotisch in de geijkte zin van dat woord.

Dagboek

Gaandeweg wordt duidelijk dat de minnaar niemand anders is dan Philip Roth zelf; hij heeft tenminste met Roth al de omstandigheden van diens leven gemeen: hij schrijft boeken overeen figuur geheten Zuckerman, heeft interessante opvattingen over Madame Bovary, en heeft ervaringen in Praag achter de rug die zo te zien wel eens materiaal kunnen hebben opgeleverd voor zijn (dat wil zeggen Roths) roman De Praagse orgie, waarin Praag gezien wordt als een stad die overloopt van ruwe romanstof, waar ‘verhalen niet gewoon verhalen zijn, maar dat wat ze hebben in plaats van een leven’, waar mensen hun verhalen zíjn.

Roth is altijd in beslag genomen door de verhouding en de wisselwerking tussen de geschreven en de ongeschreven wereld, tussen de ervaringen van mensen en de verhalen die ze daarvan maken, en tussen feit en fictie. Aan het begin van zijn loopbaan, geconfronteerd met gekwetste lezers die hem zagen als een antisemitische jood, ontdekte hij dat mensen het verschil niet kenden tussen literatuur en journalistiek, en sindsdien is zijn werk altijd een verkenning en een spel geweest van en met de overeenkomst en het verschil. Hij maakt het voor de lezer, hoe ervaren en sceptisch ook, dolgraag moeilijk om niet te geloven dat ergens dit alles toch echt is. De lezer wordt een willig slachtoffer van verscheidene soorten misleiding - de titel van deze roman is zelf al misleidend.

De dialogen stapelen zich op, waarbij de centrale liefdesgeschiedenis verweven wordt met herinnerde of verzonnen gespreksfragmenten tussen ‘Philip’ en anderen. En opeens heeft hij herrie met zijn vrouw, die het materiaal dat wij gelezen hebben (het dagboek van zijn overspel) gevonden heeft en razend is. De schrijver verdedigt zich krachtig: het is natuurlijk geen dagboek van een echte affaire, het zijn aantekeningen vooreen roman. Dat zweemt, maar ook niet meer dan dat, naar het belerende van Roths vriend Milan Kundera; beide schrijvers scheppen er genoegen in de discussie over esthetiek en romantechniek onderdeel te maken van hun boeken, maar Roth doet dat boeiender, omdat de discussie zelf wordt gedramatiseerd en verwerkt in het alomtegenwoordige spel van dubbelzinnigheden. Roths vrouw is dus jaloers op een schim - of toch niet? Zelfs als het waar is wat hij zegt en hij al zijn tijd in die kamer alleen doorbrengt, verdiept in zijn eigen gespecialiseerde vorm van erotische fantasieën, is dat dan niet ook reden tot jaloezie? De romanschrijver is tenslotte een bedrieger bij uitstek.

De laatste bladzijden van het boek geven vervolgens nog een extra draai aan de misleidende vervlechting van feit en fantasie. Je kunt het geen laatste draai noemen - niet als Roth zijn dagen alleen in zijn kamer blijft doorbrengen en telkens een nieuwe draai vindt, nieuwe manieren om zijn lezers te prikkelen tot een aangenaam besef van het leesproces en een frissere kijk op de roman als een zeer hoog ontwikkelde vorm van conversatie.

■