Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
28 april 1990 - nummer 17

De eeuwige terugkeer van het eeuwig vrouwelijke
Milan Kundera's roman over de ondraaglijkheid van het niet-bestaan

L'immortalité door Milan Kundera Uitgever Gallimard, 412 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 49,30

Mels de Jong

In zijn nieuwste roman, L'immortalité, zegt Kundera, die er zelf als personage in optreedt, dat het boek waaraan hij bezig is niet is na te vertellen. En dat is maar goed ook, want: ‘tegenwoordig werpt men zich op alles wat maar geschreven is om het om te vormen tot film, televisiespel of stripverhaal. Omdat het wezenlijke in een roman datgene is wat alleen maar door een roman kan worden weergegeven blijft elke bewerking steken in het niet-wezenlijke.’ Met deze woorden zal Kundera ongetwijfeld verwijzen naar eigen ervaringen met filmland. De ondraaglijke lichtheid van het bestaan was weliswaar een mooie film met prachtige beelden, maar met het boek had hij toch niet meer dan de uiterlijkheden van het verhaal gemeen en die dienen in het werk van Kundera slechts als uitgangspunt voor zijn ideeën en bespiegelingen.

Zo plaatst hij in het boek de eenmaligheid van elke gebeurtenis, van elk leven, tegenover de gedachte van de ‘ewige Wiederkehr’ van Nietzsche, en daarmee vluchtigheid, ‘lichtheid’, tegenover de zwaarte die de druk der verantwoordelijkheid van Nietzsches filosofie impliceert. Beide denkbeelden zijn even ondraaglijk. Dat zelfs de kleinste gebeurtenis zich tot in alle eeuwigheid zou herhalen, waardoor alles onherroepelijk onvergankelijk wordt, evenzeer als het feit dat ‘uren, dagen, maanden, jaren als een schaduw heenvliegen’, waardoor ‘op de weg die wij betreden geen voetstap staat die beklijft’. Hoe moeilijk men zich bij het laatste kan neerleggen blijkt uit het algemene streven naar onsterfelijkheid in enigerlei vorm, met natuurlijk de schepping van een ‘hiernamaals’ als de meest voor de hand liggende.

Door de nadruk op deze thematiek had De ondraaglijke lichtheid van het bestaan heel goed als titel De onsterfelijkheid kunnen krijgen, maar nee, zo heet het nieuwe boek, waarin Kundera als personage niettemin opmerkt aan een boek bezig te zijn dat De ondraaglijke lichtheid van het bestaan zal gaan heten. Wel bestaat er een soort osmotische band tussen de twee boeken.

steye raviez

Glimlach

L'immortalité heeft inderdaad geen verhaal dat zich gemakkelijk laat navertellen, maar bevat natuurlijk toch weer voldoende mooie scènes om menig filmer jeukende handen te bezorgen. Het begin is al meteen prachtig. Kundera beschrijft er het gebaar waarmee een ongeveer zestigjarige vrouw afscheid neemt van haar zweminstructcur. Zij kijkt over haar schouder naar hem om, glimlacht, en brengt haar arm in een groet omhoog. Het verrassende is dat glimlach en gebaar niet van haar leeftijd zijn maar van een twintigjarige, een leeftijd die zij waarschijnlijk op dat moment voelde. ‘Door een bepaald deel van onszelf,’ schrijft Kundera, ‘leven wij allen voorbij de tijd. Misschien is het zo dat wij ons slechts op bepaalde momenten bewust zijn van onze leeftijd en brengen wij het grootste gedeelte van de tijd leeftijdloos door.’ Deze glimlach en dit gebaar inspireren Kundera tot het scheppen van Agnès, een van de heldinnen van het boek. Maar ook in het boek ontleent zij het gebaar weer aan een andere vrouw en wordt op haar beurt gekopieerd door haar jongere zus Laura. De eeuwige terugkeer van het eeuwig vrouwelijke. Het is een ontmoeting tussen Nietzsche en Goethe die niet met zoveel woorden door Kundera tot stand wordt gebracht, maar die zich niettemin opdringt.

Agnès en Laura vertegenwoordigen twee houdingen die men tegenover de ‘onsterfelijkheid’ kan aannemen. Agnès voelt zich een vreemde te midden van de andere mensen die koortsachtig in de weer zijn om sporen na te laten. Zij trachten hun bestaan te vergroten door er attributen aan toe te voegen, zoals een mooie hartstocht voor een ideologie of een interessante hobby. Op deze wijze denkt men de vergetelheid een stap voor te blijven. Maar bij Agnès niets van dit alles. Zij neigt er eerder toe alle uiterlijkheden af te leggen om aldus haar diepste wezen te benaderen ook al zou er dan niets overblijven. Het verschil met haar zus blijkt als zij tijdens een gesprek op een vraag van Laura

Vervolg op pagina 4