Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

De cultuur van de werkloosheid
Een proefschrift over het ontstaan van een onderklasse in Nederland

Publieke bijstandsgeheimen Het ontstaan van een onderklasse in Nederland door Godfried Engbersen Uitgever Stenfert Kroese, 282 p., f 32,50

Ad van Iterson

Als Marx nu leefde, zou hij zich enorm ergeren aan grote groepen langdurig werklozen. In zijn ideale, klasseloze samenleving gingen de mensen 's morgens uit vissen en 's middags uit jagen, of andersom, maar niet de hele dag uit wandelen of in het café zitten. Marx geloofde in arbeiders, maar méér nog in arbeid. Daarin geloofde toen iedereen van de burgerij. De enige uitzondering was - eeuwige ironie - Marx' schoonzoon, Paul Lafargue, die een apologie van het nietsdoen schreef: Het recht op luiheid.

Ik geloof niet dat er veel militante luiaards onder de hedendaagse langdurig werklozen voorkomen. In Publieke bijstandsgeheimen, het proefschrift van de Leidse socioloog Godfried Engbersen, kom ik ze ook niet tegen. Engbersen onderscheidt zes typen langdurig werklozen, maar daar is er niet één bij dat zich kenmerkt door een beroep op het recht op luiheid. De borrelpraatslagzin ‘liever lui dan moe’ gaat dus niet op.

Welke typen heb je dan wel? Allereerst zijn daar de conformisten. Dat zijn de ‘ideale’ langdurig werklozen: ze hopen nog altijd op een officiële baan; ze solliciteren stug door en bezoeken geregeld het arbeidsbureau; ze maken geen misbruik van de sociale voorzieningen. Hetzelfde geldt voor de ritualisten - alleen hebben zij de hoop opgegeven: zij solliciteren nog slechts omdat het zo hoort. De retraitisten doen zelfs dat laatste niet meer: zij wensen de schijn niet meer op te houden; zij hebben zich volledig uit de werkende samenleving teruggetrokken en berusten daarin. Een heel ander type is dat van de ondernemenden: zij zoeken ‘met behoud van uitkering’ informele en illegale wegen om aan arbeid en geld te komen. De calculerenden zijn niet op zoek naar legaal of illegaal werk, zij vinden een uitkering voor het moment gemakkelijker. Het zijn vaak studerenden voor wie een uitkering meer armslag biedt dan een studiebeurs. De autonomen tenslotte komen nog het dichtst in de buurt van Marx' schoonzoon. Zij relativeren in hoge mate het hebben van werk en geld. Zij zijn niet actief binnen de informele economie; zij willen en kunnen leven van een uitkering. Zij willen doen waar ze zelf zin in hebben (verenigingswerk, studie of hobby, zijn de voorbeelden die Engbersen geeft) en daarom kun je niet zeggen dat nietsdoen voor hen een ideologie is.

Bureaucratische bestendiging

Engbersen heeft zijn zesdeling gemaakt na onderzoek in een aantal stadswijken met hoge werkloosheid, zoals Het Nieuwe Westen in Rotterdam en Overtoomse Veld in Amsterdam. Ook heeft hij een tijd in een wijkpost van de Rotterdamse Sociale Dienst rondgelopen en bij een arbeidsbemiddelingsproject voor langdurig werklozen in diezelfde stad. Wat Engbersen zich in zijn onderzoekingen steeds heeft afgevraagd, is: wat werkt bestendiging van het bijstandsbestaan in de hand buiten het schaarse aanbod op de arbeidsmarkt? Waardoor blijven mensen langduriger werkloos dan wellicht ‘economisch’ nodig is? Engbersen behandelt drie oorzaken: de werkloosheidsculturen die de zes typen ontwikkelen, hun rationele kostenen batenanalyses aangaande bijstandsafhankelijkheid, en de manier waarop de bijstandsambtenaren hun speelruimte invullen.

Dit laatste - de ‘bureaucratische bestendiging’ noemt Engbersen het - vind ik verreweg het interessantste deel van zijn proefschrift. Wat er allemaal gebeurt in de spreekkamertjes van de sociale dienst is een uitermate boeiend en vaak ook navrant spel. Mededogen, beroepstrots, verleiding, dreiging - al deze emoties doen zich gevoelen. En de katalysator van deze emoties is het individualiseringsbeginsel: ‘De bijstand wordt afgestemd op omstandigheden en mogelijkheden van persoon en gezin’ - zo staat het in artikel 1 van de Algemene Bijstandwet. Deze bepaling geeft ruimte voor zeer

Vervolg op pagina 12