Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Een spiegel van wat het Nederlandse volk bezighield
De geschiedenis van het naoorlogse parlement onder het kabinet-Beel

De periode van het kabinet Beel 1946-1948 door M.D. Bogaarts Uitgever Sdu, 2303 p., (3 delen) f 175,-

Cees Wiebes

In de periode 1945-1949 werd het fundament gelegd voor de politiek-maatschappelijke verhoudingen in midden-Europa, dezelfde die zich op dit moment in zo'n ras tempo wijzigen. De deling tussen Oost en West; het ijzeren gordijn; de Truman-doctrine; de conflicten rond Berlijn; de definitieve opsplitsing van Duitsland; de russificatie van Oost-Europa; de opbloei van de koude oorlog: het zijn allemaal herinneringen aan ingrijpende gebeurtenissen met verstrekkende gevolgen.

Minister-president Beel thuis in Wassenaar met zijn gezin

De periode van vlak ná de Tweede Wereldoorlog blijft een van de meest fascinerende tijdvakken, zowel in de naoorlogse Europese als de vaderlandse geschiedenis. Wat dat betreft had het proefschrift De periode van het kabinet Beel, 1946-1948 op geen beter moment kunnen verschijnen. Het zijn drie dikke boekdelen met meer dan 2300 pagina's over de regeringsperiode van het rooms-rode kabinet-Beel dat van 3 juli 1946 tot 7 augustus 1948 aan het bewind was.

Een kabinet met naast minister-president Beel prominente leden als Piet Lieftinck op Financiën, Willem Drees op Sociale Zaken en Sicco Mansholt op Landbouw. Het boeiende van deze kabinetsperiode was het gegeven dat het kabinet, behalve met de ingrijpende veranderingen tussen Oost en West, te maken kreeg met de Indonesische strijd voor onafhankelijkheid. Een strijd die onder de rooms-rode coalitie zou escaleren tot een grootschalig koloniaal conflict, dat door de bemoeienis van de Verenigde Naties ook een internationaal conflict werd.

Duitsland

Bogaarts' monumentale werk is de tweede publikatie uit een serie van het ‘Centrum voor Parlementaire Geschiedenis’ van de Universiteit van Nijmegen. Dat begrip parlementaire geschiedenis is enigszins diffuus. Oud-minister van Buitenlandse Zaken Eelco van Kleffens gaf er ooit eens de volgende omschrijving van: ‘In zekere zin is (...) parlementaire geschiedenis een spiegel van wat het Nederlandse volk in een bepaalde periode op maatschappelijk gebied bezig heeft gehouden; zij heeft dus een essentiële betekenis.’ Die ruime definitie impliceert bijna automatisch dat een studie over een bepaalde regeringsperiode wel zeer veelomvattend moet zijn. Van Kleffens' citaat neemt een prominente plaats in op de eerste pagina van deel één. Dat Bogaarts met de definitie van Van Kleffens instemt blijkt uit de veelomvattendheid van de drie dikke delen. Het twaalf jaar geleden verschenen eerste deel uit de Nijmeegse serie (van Duynstee en Bosmans) was destijds veel sneller gereed, maar het had dan ook weinig parlementaire geschiedenis te bieden vanwege de korte zittingsduur van het parlement.

In Bogaarts' ‘band A’ staat naast de kabinetsformatie vooral de problematiek rond Buitenlandse Zaken en Defensie centraal; in ‘band B’ is er volop aandacht voor de problematiek bij de ministeries van Financiën en Economische Zaken en in ‘band C’ wordt ruime aandacht geschonken aan de ministeries van Justitie, Onderwijs en Binnenlandse Zaken. In deze drie banden wordt de lezer geconfronteerd met de meest uiteenlopende en (meer of minder) interessante onderwerpen, variërend van de verhouding met Duitsland en de inrichting van het economisch leven in Nederland tot de herrijzenis van De Telegraaf en de wijziging van de enquêtewet.

Bogaarts heeft gekozen voor een brede aanpak en voor hem is het object van de parlementaire geschiedschrijving dan ook het samenspel tussen parlement en regering, zo mogelijk geplaatst in het kader van algemene internationale, sociale, economische, maatschappelijke, juridische ontwikkelingen. Dat hij zich echter niet altijd aan dit adagium houdt, blijkt bijvoorbeeld uit zijn behandeling van het Nederlandse buitenlandse beleid, dat in deze periode onder de competentie van de beroepsdiplomaat Carel Baron van Boetzelaer van Oosterhout viel. Het beleidsterrein krijgt zeer ruime aandacht (het langste hoofdstuk), terwijl in deze periode de Eerste én de Tweede Kamer amper werden geraadpleegd. Hier is dus eerder de formulering van buitenlands beleid als zodanig aan de orde dan de bemoeienis van het parlement. Bogaarts spreekt zelf van ‘een waas van geheimzinnigheid’ die rond het ministerie van Buitenlandse Zaken hing.

Het meest frappante (en in 1990 ook het meest actuele) voorbeeld in dit verband was wel de kwestie-Duitsland. De Nederlandse regering deed sedert 1945 alle mogelijke moeite om betrokken te raken bij het geallieerde overleg over de toekomst van de verslagen vijand. Al snel bleek dat dit maar moeilijk lukte. Voor Nederland was deze deelname aan het Duitsland-overleg echter een absolute noodzaak. Het economisch herstel van de oosterbuur en de opbloei van het handelsverkeer zouden voor de wederopbouw en de groei van de Nederlandse economie van groter belang zijn dan welke buitenlandse hulp of lening dan ook. Zowel de Eerste als Tweede Kamer zetten Van Boetzelaer in deze kwestie daarom voortdurend onder zware druk.

Toen ons land eindelijk werd toegelaten tot dit overleg werd het parlement echter door de minister amper geraadpleegd. Sterker nog, instemming met het verstrekkende besluit om akkoord te gaan met de samensmelting van de Amerikaanse, Britse en Franse bezettingszones tot West-Duitsland vond plaats zonder consultatie en invloed van de Eerste en Tweede Kamer. Van nauw samenspel tussen parlement en regering was dus geen sprake. De recente gebeurtenissen bij de Navo-top in Ottawa leren ons opnieuw dat de rol van Nederland in deze kwestie slechts marginaal is. Minister van den Broek mocht slechts vanaf de zijlijn toekijken hoe de Grootmachten over de toekomst van een herenigd Duitsland beslisten.

Rode leger

Bogaarts bevestigt met zijn studie ook dat de angst voor dreiging van de Sovjetunie in die cruciale koude-oorlogsjaren door vele vaderlandse wetenschappelijke auteurs met betrekking tot Nederland altijd fors is overdreven. Binnen het regeringsapparaat voorzag men absoluut geen aanval van het Rode Leger op korte termijn. Er werd zelden gerept van een gevaarlijke militaire situatie. Het ontbreken van die angst is des te opmerkelijker als men weet dat het grootste deel van ons leger in Indonesië gelegerd was.

Was er dan misschien vrees voor binnenlandse communistische dreiging of agitatie? Bogaarts maakt duidelijk dat ook hiervoor weinig angst bestond. Omvangrijke anti-communistische maatregelen bleven nagenoeg uit. Daaruit mag men afleiden dat de communisten niet werden gezien als een acuut en groot gevaar voor de binnenlandse orde en veiligheid. Dit bleek bijvoorbeeld ook uit de geringe financiële en personele armslag voor de voorloper van de Binnenlandse Veiligheidsdienst, de CVD.

In de traditionele vaderlandse geschiedschrijving is die zogenaamde Sovjet-dreiging ten onrechte altijd veel te sterk benadrukt. Het ‘Rode Gevaar’ was niet dé dominante factor die bepaalde dat Nederland in het westerse kamp belandde. De dreiging uit het Oosten was niet het centrale motief waarom Nederland bijvoorbeeld brak met de vooroorlogse neutraliteitspolitiek en ging deelnemen aan de besprekingen over een Atlantische alliantie. In Bogaarts' studie wordt dit op diverse plaatsen nog eens nadrukkelijk onderstreept.

Een andere kwestie die mij opvalt is het opmerkelijke plan voor de emigratie van Europese joden naar Suriname. Het aanvankelijke enthousiasme voor dit idee bekoelde al weer snel omdat men internationale verwikkelingen vreesde met diverse landen in Latijns Amerika. Door de gebeurtenissen in Palestina vreesde de regering bovendien dat de vestiging van een grote joodse kolonie in Suriname de ‘lont in het kruitvat’ zou kunnen zijn. Pas in 1952 zou de zaak definitief worden afgeblazen. Wie wel voor ‘hervestiging’ in aanmerking kwamen waren de in Nederland woonachtige Duitsers. Op 11 september 1946 ging de uitwijzing van die Duitsers uit Nederland van start onder de codenaam Black Tulip. Een operatie die door Bogaarts wordt beschreven in het gedeelte ‘Weg met de Moffen’. Maar ook deze actie werd afgeblazen: vooral kerkelijk, geallieerd en Duits verzet was hiervoor verantwoordelijk. Circa 17.000 Duitsers kwamen vanwege hun ‘bruine’ verleden in aanmerking voor uitzetting. Het lage cijfer van 3691 werkelijk uitgewezen Duitsers geeft aan dat operatie ‘Black Tulip’ echter in feite mislukte.

Gezien de veelheid aan onderwerpen die Bogaarts departement voor departement in drie dikke banden behandelt, is het bijna ondoenlijk om tot een totale beoordeling te komen. Het vierde deel, onder andere over Nederlands-Indië, moet nog afgerond en gepubliceerd worden. Daardoor ontbreekt het namen- en zakenregister nog, en dat is eigenlijk op dit moment het grootste gemis. Desondanks blijft de bewondering voor dit standaardwerk overheersen, des te meer omdat de twaalf jaar die Bogaarts nodig had voor de voltooiing van zijn encyclopedische studie heel duidelijk de complicaties aangeven inzake de parlementaire geschiedschrijving na 1945.

■