Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 8]

Ontwaken uit de verbijstering
De verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de kunsten

Overal sporen De verwerking van de Tweede Wereldoorlog in de kunsten Redactie D.H. Schram en C. Geljon Uitgever VU, 367 p., f 39,50

Ton Anbeek

Harry Mulisch heeft eens gezegd dat de Tweede Wereldoorlog pas voorbij is als de laatste persoon die hem heeft meegemaakt, gestorven is. Het lijkt een optimistische uitspraak wanneer men bijvoorbeeld denkt aan de kinderen van ouders die aan een concentratiekampsyndroom lijden of op een andere wijze de gevolgen van de oorlog nog steeds met zich meedragen. Zeker is dat op dit moment de Tweede Wereldoorlog ook in publieke discussies nog lang geen dood verleden vormt, zoals blijkt uit de heftigheid van de reacties wanneer weer eens iemand van ‘fout’ gedrag wordt beschuldigd (of, zoals in het geval van Delfgaauw, zelf schuld bekent). De komende hereniging van de beide Duitslanden roept bovendien bij velen de oude nachtmerrie weer in alle hevigheid op.

Intussen is er al een uitgebreide literatuur ontstaan over de invloed en de nawerking van de oorlog in de Nederlandse samenleving. In 1985 organiseerde het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie een congres onder de titel ‘1940-1945: Onvoltooid verleden?’ waarbij vooral historici aan het woord kwamen. Op 23 maart van dit jaar vond er aan de Vrije Universiteit in Amsterdam een symposium plaats over ‘De verwerking van het thema van de Tweede Wereldoorlog in de naoorlogse Nederlandse kunsten’. Het is een gelukkige greep van de organisatoren geweest dat ze het onderwerp breed opvatten, zodat ook bijvoorbeeld het cabaret en de kinderliteratuur (belangrijk voor het overdragen van oorlogsbeelden op jongere generaties) aan bod kwamen. Daarnaast bogen bovendien een psycholoog en een pedagoog zich over het thema ‘verwerking’ in het algemeen. In het laatste geval is het probleem uiteraard of men een zo ontluisterend onderwerp als de Tweede Wereldoorlog eigenlijk wel kan betrekken in enige opvoeding die een humanitair doel nastreeft. Het doet enigszins denken aan de uitspraken van mensen die menen dat deze oorlog in feite ook geen onderwerp van welke kunst dan ook kan zijn, omdat kunst altijd esthetiserend en dus verhullend kan werken: de rauwe realiteit is nooit af te beelden. Niettemin is de oorlog een voortdurende uitdaging voor kunstenaars gebleken: de bijdragen over kinder- en volwassenen-literatuur (zowel over de oorlog in Nederland als in Nederlands-Indië) laten bijvoorbeeld al zien hoe onoverzienbaar veel er op dit gebied is gepubliceerd. Het stuk over de speelfilm toont aan dat het gevaar van romantisering niet denkbeeldig bleek.

Laat het vele materiaal dat op het symposium naar voren werd gebracht nu enige generalisaties toe, enkele algemene inzichten in het proces van de verwerking van de Tweede Wereldoorlog? Het is misschien het makkelijkst uit te gaan van de meest radicale these, namelijk die van Karel van het Reve. Hij stelde in zijn essaybundel Freud, Stalin en Dostojevski dat de oorlog in Nederland weinig of niets veranderd heeft: ‘Je zou Nederland in de oorlog kunnen vergelijken met een stad, waar opeens door een natuurramp vijf procent van de woningen wordt verwoest, twee procent van de inwoners omkomt, en elektriciteit, waterleiding, gas, openbaar vervoer, levensmiddelenvoorziening, scholen, ziekenhuizen, stadsbestuur etc. enige uren, dagen, weken, maanden, jaren in het ongerede raken. Maar daarna herneemt het leven zijn gewone loop.’ En hij voegt daar de algemene stelling aan toe: ‘Grote gebeurtenissen hebben eerder de neiging om conserverend, verlammend te werken, dan veranderend.’

Deze these lijkt te worden bevestigd door een aantal historici dat de werkelijke breuk eerder in de jaren zestig ziet. Toch kan deze stelling in haar algemeenheid moeilijk gehandhaafd worden. Het werk van de Vijftigers markeert een nieuwe ontwikkeling in de literatuur, zoals met hun kunstbroeders van Cobra een nieuwe schilderkunst doorbreekt. Op andere gebieden begint de verandering al eerder: de bijdrage over architectuur en stedebouw laat zien hoe onder Duitse invloed een planning ontstaat die in het verzuilde Nederland van voor de oorlog waarschijnlijk niet mogelijk zou zijn geweest. Zo geeft dit symposium genoeg materiaal om de uitspraak van Van het Reve te ontkrachten.

Monumenten

Ook bij een andere algemene uitspraak kan men vraagtekens zetten. Gewoonlijk wordt aangenomen dat in de jaren vijftig de oorlog zowel collectief als in individuele levens werd ‘verdrongen’. Pas aan het begin van de jaren zestig durft men weer over de oorlog te praten. Verschillende bijdragen bevestigen die visie. Zo is het opvallend hoe Wim Kan vlak na de oorlog weigert iets van zijn gruwelijke ervaringen op toneel te brengen. Nu is dat uiteraard ook geen onderwerp waarmee men een zaal ‘amuseert’. Maar wel ridiculisering waard is bijvoorbeeld het selectief vergeten door allerlei hoogwaardigheidsbekleders. Die krijgen het dan ook zwaar te verduren als in de jaren zestig een nieuwe, ‘hardere’ generatie cabaretiers het woord neemt. (Opmerkelijk genoeg wordt voor de jongeren ook het eeuwige moralistische gezeur van de ouders over de oorlog het mikpunt van spot.)

Maar toch is de oorlog ook in de jaren vijftig niet volstrekt doodgezwegen, want - zoals uit een bijdrage blijkt - er werden wel voortdurend nieuwe monumenten opgericht. De Nederlandse beeldhouwers stonden toen overigens voor een moeilijke taak, want ons land kende weinig voorbeelden op dit gebied. Men vond hier niet, zoals in vrijwel elk Frans dorp, een krijgshaftig monument voor de gevallenen. De Nederlanders meden dan ook het militaire; de voorkeur ontwikkelde zich hier van figuratief (De dokwerker) naar steeds abstracter (bijvoorbeeld het monument voor de vrouwen van Ravensbrück op het Museumplein). De interessante bijdrage over deze monumenten laat zien dat er van een absolute verdringing dus geen sprake kan zijn geweest.

Gerhardt

Niettemin lijkt er in de jaren zestig inderdaad een verheviging van de belangstelling voor de oorlog aantoonbaar. Een interessante vraag is dan: bestaat er een relatie tussen dit ontwaken uit een coma en het eerdere verzet tegen de verdringing door kunstenaars? Concreter: loopt er een regelrecht spoor van Cobra en de Vijftigers naar Provo? In de bijdrage over de schilderkunst vindt men de volgende zin: ‘En in Nederland was de lijn die van Cobra via het Situationisme naar de Provo-beweging van het midden van de jaren zestig liep, heel direct.’ Dan zou er sprake zijn van een soort uitgestelde reactie: vlak na de oorlog leeft er vooral onder kunstenaars een groot verlangen naar verandering, dat dan als het ware in de Koude Oorlog ondergronds gaat, om eind jaren zestig als een veenbrand op te laaien. Probleem bij deze voorstelling lijkt mij dat Provo toch vooral gesteund werd door een jongere generatie, in of vlak na de oorlog geboren. Is het niet mogelijk de brutale stelling te poneren dat voor het bewustzijn van die generatie de oorlog in Vietnam belangrijker is geweest dan de Tweede Wereldoorlog?

Willem Reyers, Zijpersluis, 1946
hans sibbelee

Over al deze vragen is men voorlopig niet uitgeschreven. De verwerking van de Tweede Wereldoorlog, het zal een geliefd congresthema worden.

Het is onvermijdelijk dat in een bundel met zoveel auteurs met verschillende achtergrond de kwaliteit van de bijdragen varieert. Het stuk over de oorlog in de Nederlandse film is prikkelend kritisch; dat over het toneel hinderlijk naïef (over Mutter Courage: ‘Brecht die in 1939 met dit stuk de bedoeling had de Tweede Wereldoorlog te voorkomen’). Sommige bijdragen zijn helder, andere verliezen zich in vakjargon. Een droevig dieptepunt, ik kan er niets aan doen, vormt een ‘proeve van poëzieanalyse’, waarin een gedicht van Ida Gerhardt wordt ontleed. Zo'n proeve hoort al nauwelijks in deze bundel thuis, maar erger is dat dit hele literatuurwetenschappelijke imponeergedrag uiteindelijk een interpretatie oplevert waar iemand als Fens niet meer dan twee bladzijden in gewone mensentaal voor nodig zou hebben gehad. Leg daarnaast het stuk van de filosoof Van Reijen, die bijzonder helder de uitgangspunten van het postmodernisme uiteenzet - toch geen simpel onderwerp.

Van Reijen legt uit dat de postmodernistische filosofen niet meer geloven in een overkoepelende visie, een verhaal dat een synthese vormt. Wie deze bundel over de verwerking van de Tweede Wereldoorlog doorleest, moet constateren dat de verschillende deelonderzoeken lastig in elkaar te schuiven zijn: ik heb hierboven expres de nadruk gelegd op het verschil in visie. Dat éne Verhaal over de nawerking van de Tweede Wereldoorlog valt niet gemakkelijk te schrijven. Met ander woorden: misschien is het postmodernisme al verder doorgedrongen dan we denken.

■