Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

De wereld gaat ten onder aan gebrek aan orde en tucht
J.H. van den Bergs persoonlijke afrekening met de geschiedenis

Hooligans Metabletisch onderzoek naar de betekenis van Centre Pompidou en Crystal Palace door Jan Hendrik van den Berg Uitgever Callenbach, 250 p., f 37,50

Atte Jongstra

De architectuur van Centre Pompidou, voetbalsupporters, Bakoenin, de daklijn van Dorische tempels, de janitsaren, de eerste vrouwenbroek, Louis Napoléon, het ‘pretpakket’ in het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs, de Krimoorlog, het ongure uiterlijk van Marat, Robespierre en de nihilist Netsjajev, de mode-cul-de-Paris, de structuur van de waterlelie victoria regia, de Baader-Meinhof-groep, plannen en bouw van het Crystal Palace, het ‘Zuid-Molukse drama’, de ontmoeting Begin-Sadat, een polderjongen met de complete Nietzsche op zak: wie al die uiteenlopende personen, toestanden en gebeurtenissen in één samenhangende historische studie weet onder te brengen, is een man met grote verbeeldingskracht.

In zijn boek Hooligans geeft de metableticus Jan Hendrik van den Berg blijk van een dergelijk combinatorisch vermogen. Het is een wonderbaarlijk samenstel van alle bovengenoemde elementen. Hooligans is een historisch onderbouwde klaagzang op de verwording der cultuur, een mengsel van een grote belezenheid, aandacht voor het vaak verrassende detail en onhistorische oordeelzucht en subjectieve verbanden. Tendentieus, rabiaat reactionair, vaak in onbeholpen proza, vol uiterst aanvechtbare stellingen en bedenkelijke redeneringen. En desondanks een schitterend boek.

Elke periode kent zijn ‘columnisten buiten de gebaande paden’, eenzame scribenten die er vele, vaak wonderlijke meningen op zeer uiteenlopend gebied op na houden. Vaak verkondigen ze hun opvattingen en inzichten in geschriften die ze in eigen beheer publiceren: circulaires, brochures of zelfs hele boekwerken. Uitgaven als De natuurlijke historie van de Filistijn (1895) van de Haagse boekhandelaar Daniel Kiehl, of De waanzinnige waereld door E. van Dieren, Arts (1918): ze worden in geen enkel historisch overzicht genoemd en leiden een triest nabestaan in de ‘guldensbakken’ van het Waterlooplein. Toch tref je in dergelijk, werk vaak een ontstellende eruditie aan, al zit dat ontstellende vooral in de vruchteloosheid van die eruditie. Talloze titels, personen en historische anekdoten passeren de revue, maar veel wijsheid weten de schrijvers er niet uit te putten. Van den Berg is ook zo iemand. Al doet vermelding van zijn wetenschappelijke titel anders vermoeden en refereert de vorm van zijn betoog op veel plaatsen (bijvoorbeeld in een indrukwekkende literatuurlijst) aan de academie, Hooligans voldoet wel in de laatste plaats aan de maatstaven der wetenschappelijke objectiviteit. Van den Berg redeneert, poneert, daagt uit en is ongemeen fel jegens historische figuren. Over Proudhon schrijft hij bijvoorbeeld: ‘Proudhon boog zich onder Napoleons juk. Met genoegen. Hij bewees te zijn wat hij van nature was: de tucht-behoeftige vredebreker. De tot de orde geroepen anarchist, ten voeten uit.’

Crystal Palace; optakelen van een ‘rib’ voor het transept

J.H. van den Berg

Het draagvermogen van de victoria regia, ‘gedemonstreerd’ in de Hortus Botanicus van Leiden

Ook kent Van den Berg veel waarde toe aan portretten - zowel foto's, schilderijen als gravures - van historische personen. Een portret van Marat bijvoorbeeld voert hij aan om diens ‘hooliganisme’ (een term die hij aan de hedendaagse Engelse voetbalsport ontleent) te ‘bewijzen’. Marat zou een spreekwoordelijk onguur uiterlijk bezitten. Ik herkende echter even willekeurig in de trekken van Marat zowel een in het buitenland verblijvende, respectabele hoogleraar Nederlandse Letterkunde, als een buurman in mijn geboortedorp Terwispel, een volstrekt eerzaam kolenhandelaar - geen van beiden de typische ‘terrorist’ waarvoor Van den Berg Marat verslijt. Het is sociaal-criminologie op fysiologische grondslag zoals Lombroso die aan het eind van de negentiende eeuw bedreef, en doet in onze dagen toch op zijn minst merkwaardig aan.

Mode-cul-de-Paris

Van den Berg mag dan iemand zijn die zich buiten de gebaande paden begeeft, hij heeft er alles aan gedaan om zijn historische wandelwegen te plaveien. Hij is de uitvinder van wat hij de ‘metabletica’ noemt, de leer der gelijktijdigheid. Gelijktijdige gebeurtenissen, die op het eerste gezicht niets met een beschreven historische datum te maken lijken te hebben, krijgen bij Van den Berg wel degelijk belang toegekend. Neem de dood van Multatuli in februari 1887 en de reactie van het Nederlandse lezerspubliek daarop, kijk wat verder de beroering in de pers heeft gewekt, en ziedaar: de opening van het parasolseizoen, bezwaren van kunstenaars tegen de prolongatie van de Eiffeltoren (die zou in eerste instantie meteen na de Parijse Wereldtentoonstelling worden afgebroken), de nationale viering van de zeventigste verjaardag van de componist Coenen, de schilder Bosboom en koning Willem III, de tentoonstelling van het panorama ‘De ondergang van Pompeï’, dat alles is plotseling van betrekking op de dood van Multatuli. Van den Berg schrijft bijvoorbeeld dat de opkomst in 1871 van de ‘mode-cul-de-Paris’: het kussentje achter onder de vrouwenrok, ‘het beeld van de Frans-Duitse oorlog definitief heeft veranderd’. Eén stap verder en de mode-cul-de-Paris heeft de Frans-Duitse oorlog in haar voordeel beslist.

Van den Berg heeft opvallend genoeg in wetenschappelijke kringen enige aanhang voor zijn metabletica weten te verwerven, en helemaal onbegrijpelijk is dat niet. Hij verkondigde zijn opvattingen in een periode waarin ‘de contemporaine blik’ een nastrevenswaardig historisch uitgangspunt is geworden. Dat mag op zich een onbereikbaar ideaal zijn - je kunt de kennis van de twintigste-eeuwer natuurlijk nooit helemaal uitschakelen - maar het zoveel mogelijk gebruik maken van contemporaine bronnen benadert de historische werkelijkheid dichter dan de beschouwing op afstand in de tijd. Vanuit die opvatting zijn ook ‘klassieke’ studies verschenen, van Le Roy Ladurie, Ginzburg, LeGoff, en (in Nederland) van Herman Pleij. Van den Bergs aanpak wijkt echter wel fundamenteel af van de methode van genoemden. Zij baseren zich op bronnenmateriaal uit de beschreven periode en cijferen zichzelf weg zoveel het kan. Van den Berg is veel nadrukkelijker in zijn boek aanwezig. Hij leent nìet alleen een ordenende hand aan zijn geschiedenis, zijn subjectieve rangschikking van de bronnen, zijn uitgesproken oordelen en de allesoverheersende oorzakelijkheid maken deze ‘historicus van de zijstap’ in wetenschappelijk opzicht hoogst verdacht.

Horizontaal verticalisme

Van den Berg doet niet alleen zijstappen. Tussen alle gemaakte dwarsdoorsneden legt hij ook ‘verticale’ verbanden. Zo wordt Napoleon III ‘de vader van de vakbeweging’ genoemd, de Romeinse bouwmeester Vitruvius aan Le Corbusier gekoppeld, en ook in een slotpassage spreidt Van den Berg een onverschrokken ‘horizontaal verticalisme’ ten toon: ‘In zijn architectonische structuur toonde het Crystal Palace geen Hooligans. Daarvoor ging het de industrie in Groot-Brittannië te zeer voor de wind. Hooligans waren er op het vasteland. Hooligans van formaat. Proudhon, Bakoenin en Louis Bonaparte. Ze zouden er on the continent toch niet geweest zijn wanneer Groot-Brittannië, als koploper van de Westeuropese industrialisatie, niet zijn Crystal Palace had kunnen bouwen. Of, als de omkering voorkeur geniet: het Britse volk zou niet met zoveel enthousiasme voor Paxtons (de architect) glaspaleis hebben kunnen kiezen wanneer niet enkele Groot-Hooligans het vasteland onveilig hadden gemaakt. Groot-Hooligans zijn er ook nu nog. Maar hun betekenis valt in het niet bij die van de kleine, ook al hitsen de eersten de laatsten op. De kleine Hooligans van onze tijd! Het is niet nodig weer een opsomming te geven. Maar wel is het mijn wens de lezer uit te nodigen, mocht hij in Parijs komen, zich toch eens te begeven naar le plateau Beaubourg met zijn Pompidouleum. Daar staan ze afgebeeld, de Hooligans van onze tijd, de uit hun schuilhoeken gehaalde kleine dienaren, en hun gevolg. Zichtbaar zijn ze in de draperie van het bonte buizenstelsel aan het “Centre National d'Art et de Culture Georges Pompidou”.’

Het spannende van J.H. van den Bergs Hooligans zit niet in wat hij wil vertellen. Zijn boodschap wordt er op vrijwel elke pagina bij de lezer ingehamerd: de wereld gaat ten onder aan gebrek aan orde en tucht en het negentiende-eeuwse heel- en halfanarchisme speelt de rol van de slang bij deze nieuwe, definitieve zondeval. Het mooie van Hooligans zit in de manier waarop de schrijver, puttend uit een duizelingwekkend register, goochelt met de geschiedenis. Gedurende alle 250 bladzijden blijf je je afvragen of je in fictie of in werkelijkheid bent verzeild. Daarbij is er voortdurend kwestie over de bedoelingen van de auteur. Meent hij alles wat hij zegt serieus? Ik vrees dat het antwoord op die vraag bevestigend moet luiden, ook al twijfel je op plaatsen waar zijn formuleringen de ironie naderen: is het mogelijk onbedoeld ironisch te zijn?

Wie het door Van den Berg geschrevene ernstig neemt ontgaat de grote waarde van diens boek, want vanuit het oogpunt der serieuze geschiedschrijving is Van den Bergs filippica tegen de verhooliganisering van onze samenleving te rancuneus, de toon te subjectief en de stijl te dilettantistisch. Aan de andere kant kan J.H. van den Berg putten uit een verbeeldingskracht die zo groot is dat je, ondanks volstrekt afwijkende opvattingen over de samenleving, toch ook geneigd bent hem te volgen. Van den Berg heeft - we moeten helaas aannemen: zijns ondanks - een schitterend, onvergetelijk en fascinerend boek geschreven. Dat fascinerende zit hem juist in de dubieuze geloofwaardigheid. In alle gevallen openbaart zich in Hooligans een reactionaire, enigszins paranoïde schrijver met een nauw omschreven wereldbeeld, een gesloten circuit waarin alle mogelijke, uiteenlopende elementen hun eigen plaats krijgen toebedeeld. Het boek is een prachtig zelfportret.

In een ‘verantwoording’ schrijft Van den Berg tot besluit dat hij twee hoofdstukken uit Hooligans heeft weggelaten: dat over de Tweede Hoofdwet van de Thermodynamica en dat over ‘de ziekte met de naam Aids’. Ik betreur dat zeer.

■