Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Devotie, wereldverzaking en ridderlijkheid
Robert Lemm stelt de zwarte legende van de conquistadores bij

Ochtend van Amerika De Indiaanse wereld van vóór Columbus en de Spaanse veroveringen van de zestiende eeuw door Robert Lemm Uitgever Kok Agora, 265 p., f 39,50

Maarten Steenmeijer

Een van de jaartallen die het meest tot de verbeelding spreken is 1492: Columbus ontdekt Amerika. De grote bekendheid van dit jaartal is niet zozeer te danken aan de ontdekking zelf - in de geschiedenisboeken staan tal van vergelijkbare voorbeelden die bijna niemand kent - als wel door het legendarische misverstand dat eraan ten grondslag lag. Toen Columbus op 12 oktober 1492 voet op Amerikaanse bodem zette, verkeerde hij in de veronderstelling dat hij via een onbekende route op bekend terrein was geland. Hij was echter, zo besefte hij langzaam maar zeker, in een volkomen nieuwe wereld terechtgekomen. Hij zou nooit meer helemaal van de schok herstellen.

In Ochtend van Amerika probeert Robert Lemm een idee te geven van de twee werelden die toen met elkaar in contact kwamen. Een zinvolle gedachte, omdat deze ontmoeting als een van de fascinerendste, maar moeilijkst voorstelbare gebeurtenissen uit de geschiedenis mag worden beschouwd. Want wat moet er in de Spanjaarden zijn omgegaan toen ze voor het eerst met de inheemse bevolking en met haar cultuur werden geconfronteerd? En wat moeten de Indianen hebben gedacht en gevoeld toen ze voor het eerst oog in oog met de blanke vreemdelingen stonden?

De laatste vraag intrigeert nog meer dan de eerste, waarschijnlijk omdat ze het moeilijkst is te beantwoorden. Immers, via de kronieken van de Spaanse veroveraars en hun gevolg is in elk geval nog íéts te proeven van wat er door de hoofden van de Spanjaarden is gegaan. Van de Indianen is daarentegen zo goed als niets op directe wijze overgeleverd.

Even moeilijk toegankelijk is de Indiaanse wereld van voor de komst van Columbus, de zogenaamde precolumbiaanse periode. Vrijwel alle kennis hierover heeft ons via een omweg bereikt: de mondeling overgeleverde verhalen die door de veroveraars werden opgetekend - vertekend dus - en de vertalingen van documenten waarvan het origineel niet meer of alleen nog in verminkte vorm bestaat. Wat mogen we wel en wat mogen we niet geloven van wat er in deze documenten uit de tweede hand staat?

Illustratie bij Columbus' verslag over zijn eerste zeereis, in 1493 geschreven. Op de houtsnede staan namen die hij aan een deel van de eilanden van West-Indië gaf.

In de eerste helft van Ochtend van Amerika, die de Indianenwereld als onderwerp heeft, maakt Robert Lemm duidelijk dat hij zich terdege bewust is van de kloof die hem scheidt van de precolumbiaanse wereld. Het heeft hem er gelukkig niet van weerhouden om, aan de hand van een twaalftal boeken van en over de verschillende Indiaanse literaturen, een breed, gedetailleerd beeld te geven van Amerika van voor de komst van Columbus. Niet alleen de bekende Indiaanse culturen passeren de revue - Inca's, Azteken, Maya's - maar ook de minder bekende en de minder beschaafde culturen, zoals bijvoorbeeld de Guaraní's, de Araucanen, de Manao's en de Guarauno's.

Christendom

Lemms verhaal is helder en informatief en mag door niemand die geïnteresseerd is in het onderwerp ongelezen blijven, al kan ik me voorstellen dat specialisten bezwaar zullen maken tegen het vrij kleine aantal bronnen waarop Lemm zich baseert. Een ander bezwaar is dat Lemm een vraag beantwoordt die naar mijn idee niet beantwoord kán worden, namelijk of de komst van de Spanjaarden Amerika goed heeft gedaan of niet. Lemm is geneigd de vraag bevestigend te beantwoorden. Hoewel hij de hebzucht en de afgunst die de Spanjaarden meebrachten als negatief bestempelt, ziet hij de komst van het christendom als een winstpunt. Als verzachtende omstandigheid voor de Spaanse overheersing voert Lemm bovendien het argument aan dat de Indiaanse godsdiensten in het algemeen goed aansloten bij het katholieke geloof, wat onder andere te danken was aan het feit dat de Indianen op sommige plaatsen de komst van de geloofsverbreiders uit het Oosten verwachtten.

Robert Lemm

Ook in het tweede deel geeft Lemm in de eerste plaats veel informatie, maar ook werkt hij hierin zijn visie op de Spaanse aanwezigheid in Amerika verder uit. Aan de hand van de door de veroveraars en hun personeel geschreven kronieken beschrijft hij de ontdekking en verovering van Amerika. Lemms besluit dit te doen vanuit het perspectief van de mensen die de gebeurtenissen van nabij hebben meegemaakt, vloeit voort uit de overtuiging dat het beeld hierover sindsdien steeds meer is vertroebeld, omdat veel (buitenlandse) schrijvers Spanje om ideologische redenen zwart wilden maken: de verovering van Amerika is de belangrijkste bron van de zwarte legende, die zegt dat Spanjaarden een bloeddorstig, wreed en hebzuchtig volk zijn.

Vooral in dit deel van Ochtend van Amerika geeft Lemm tegengas en probeert hij de Spaanse conquista in ere te herstellen door de Spanjaarden zelf aan het woord te laten. Maar in hoeverre is dat mogelijk? In hoeverre is de hedendaagse schrijver in staat zichzelf te laten verdwijnen als hij oude documenten vertaalt voor de huidige lezer? De vraag dringt zich op, omdat Lemm, zijn pretenties ten spijt, ook zijn eigen stem laat doorklinken in zijn leesverslag. Het probleem is dat niet altijd duidelijk is hoe hard hij haar laat klinken. Het lijkt in elk geval zeker dat Lemm instemt met de visie van de Spaanse kronieken dat het niet in de eerste plaats goudlust was wat de Spanjaarden naar Amerika dreef, maar geloofsijver.

Hoewel ik graag aanneem dat de Spaanse kroon volgens de letter der wet naar Amerika trok om de Indianen te bekeren en ik er evenals Lemm van overtuigd ben dat veel Spaanse geestelijken een monument verdienen voor het fatsoen en de moed waarmee ze de Indianen tegemoet zijn getreden en voor hen in de bres zijn gesprongen, toch geloof ik dat Lemm te ver gaat in zijn poging de zwarte legende wit te maken. Bijvoorbeeld omdat het naïef is te veronderstellen dat wat de documenten pretenderen ook strookt met de feiten. En omdat het überhaupt van te veel goed vertrouwen getuigt de documenten op hun woord te geloven - Lemm noemt de kroniekschrijvers van de zestiende eeuw ‘verre van onrealistisch’. Want als aan de expansiedrift van de Spaanse kroon in de eerste plaats geloofsijver ten grondslag lag, waarom bevond er zich op de eerste schepen waarmee Columbus westwaarts trok geen enkele geestelijke? (Een feit dat Lemm overigens niet vermeldt.) En hoeveel kredietwaardigheid verdient een kroniekschrijver die beweert dat de Indiaanse vrouwen ‘verzot (waren) op Spaanse mannen’?

Hoewel het op zichzelf een goede gedachte is om de kronieken als uitgangspunt te nemen voor een verhaal over de ontdekking en verovering van Amerika, is het uiterst twijfelachtig of hierbij de commentaren en studies die hier later over zijn verschenen buiten beschouwing kunnen worden gelaten, zoals Lemm doet. Het is bovendien opmerkelijk dat Lemm zelf wel de latere tijd in zijn betoog betrekt: regelmatig spiegelt hij onze tijd aan de periode die het onderwerp van zijn boek is. De balans valt altijd negatief uit voor de moderne tijd. Zo noemt hij economie een godsdienst van de moderne tijd, en is de statistiek volgens hem een ‘twintigste-eeuws bijgeloof’. Een zeer primitief bijgeloof bovendien, ‘aangezien het uitgaat van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid’. Socialisme, zegt hij ergens anders, is gebaseerd op het ‘ideaal van nivellering’.

Berusting en aanpassing

Dit soort apodictische, weinig genuanceerde uitspraken staan in het kader van de schaduwtekst van Ochtend van Amerika, Lemms persoonlijke tekst die de verhalen over de precolumbiaanse wereld en de verovering van Amerika als een schaduw volgt en die misschien het best kan worden samengevat in het volgende citaat: ‘De ware bestemming van de mens is niet dit tijdelijke leven, maar dit tijdelijke leven bepaalt wel de ware bestemming. (...) Godsdienst houdt voornamelijk in dat men God of de goden voortdurend indachtig is; de ergste zonde die een mens kan begaan is God vergeten.’

Deze uitspraak heeft weliswaar betrekking op een van de Indiaanse godsdiensten die Lemm bespreekt, maar vertolkt een levensgevoel dat als een rode draad door Ochtend van Amerika loopt: geloven in het hogere - het wonder - soberheid, berusting en aanpassing zijn natuurlijk, niet geloven in een transcendente bestemming staat gelijk met cultuur en is afkeurenswaardig. Vandaar Lemms voorkeur voor de Spaanse ridder die trouw is en in wereldverzaking gelooft, en zijn afkeer van de Italiaanse hoveling die sluw en diplomatiek is en de voorouder is van de moderne mens. En vandaar zijn pleidooi voor eerherstel van de Spaanse kolonisatoren, die in meer dan één opzicht gunstig afsteken bij hun Engelse, Portugese en Hollandse collega's, alle zwarte legenden ten spijt.

De romantiek krijgt er met haar valse voorstelling van zaken - denk aan de utopie van het ‘autochtone Amerika’ - verscheidene malen van langs in Ochtend van Amerika. Toch is het boek zelf niet gespeend van romantische trekjes: er waart een heimwee in rond naar een tijd waarin ware devotie, wereldverzaking en ridderlijkheid nog tot de essentie van de (Spaanse) mens zouden behoren.

Je hoeft dit heimwee niet te delen om Ochtend van Amerika toch een belangrijk boek te vinden: het ontsluit de onbekende achtergronden van een bekend jaartal.

■