Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

‘Wat fijn voor je dat je nu eindelijk een zwembad hebt’
De brieven van Henry Miller en Lawrence Durrell, rechtstreeks van de deurmat

The Durrell-Miller letters 1935-1980 Redactie Ian S. MacNiven Uitgever Faber & Faber, 528 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 40,-

Ed Schilders

Het werk van Henry Miller heb ik altijd om speciale redenen gelezen. Het begon, in de late jaren zestig, met Sexus. Na Wolkers en Cremer moest er maar eens echt literair geneukt worden. Ik hoef de dikke balpenstrepen maar te volgen om te zien dat er een dergelijk dubieus motief in het spel was. ‘Ze kronkelde als een pier aan een angel.’ Het vervolg, Plexus, moest daarna wel tegenvallen. Ik heb ze nog steeds, in de toch wel onweerstaanbare vormgeving van De Bezige Bij. Omslagfoto's die helemaal jaren zestig zijn. Geel naakt met Californië-zonnebril manipuleert narcistisch eigen peervormige borst. Zonder belettering. De Tropics las ik omdat ze het onderwerp van censuur en processen waren geweest, als bewijsstukken van culturele ontwikkelingen. En in zijn essays staan mijn strepen overwegend bij de passages over Brooklyn, Millers jeugdomgeving. Seks, Brooklyn, censuur: speciale uitgangspunten waarmee je jezelf, als lezer, een speciaal plezier doet. Afgezien van mijn jeugdige sex-drive, mag ik dus zeggen dat Miller me vooral biografisch geboeid heeft, wat een goed uitgangspunt is om uit te zien naar zijn brieven.

Het werk van Lawrence Durrell genoot ik puur als literatuur. Zelfs aan een in essentie minder geslaagd verhaal als ‘The Dark Labyrinth’ bewaar ik goede herinneringen: ik ben bang in tunnels. Reflections on a Marine Venus is niet het beste boek over Rhodos, maar als je het leest op regenachtige augustusdagen in Nederland, schijnt er veel zon. En dan is er natuurlijk het Alexandrijnse kwartet, Justine, Balthazar, Mountolive en Clea. In de loop der jaren steeds meer onderstreept. ‘Een stad wordt een wereld als men van een van haar inwoners houdt.’ Een fabelachtig mooi geschreven en soms bizar-wrede romancyclus met de stad als hoofdfiguur. Maar wat een bijfiguren. ‘“Er zijn slechts drie dingen die je met een vrouw kunt doen,” heeft Clea eens gezegd. “Haar beminnen, voor haar lijden, of haar veranderen in literatuur”.’ Durrells Avignon Quintet ken ik niet, over zijn leven las ik nooit één letter, anders dan in de biografie over Henry Miller (Always Merry and Bright). Een goede reden dus, om ook naar zijn brieven nieuwsgierig te zijn.

Henry Miller en Lawrence Durrell
jill krementz

Zuinig

In 1935 opende Durrell de correspondentie met een enthousiaste brief. Hij, de jonge schrijver met ambitie, had op Korfoe Tropic of Cancer (de Franse, Engelstalige editie) gelezen, en deed Miller kond van zijn ongeremde bewondering: ‘Ik heb nooit iets dergelijks gelezen. Ik kon me niet voorstellen dat zoiets geschreven kon worden... Het heeft lef, en daar houd ik van... Van Eliot to Joyce, ze worden ondergescheten.’

Miller woonde in die tijd nog in Parijs, om precies te zijn in de legendarisch geworden Villa Seurat, die hij met Anaïs Nin en Alfred Perlès deelde en waar Durrell later enige tijd vaste gast zou zijn. ‘U bent de eerste Brit die me een intelligente brief over het boek geschreven heeft,’ antwoordt Miller, en daarmee is de basis gelegd voor een vriendschap die tot Millers dood in 1980 duurt en die met één miljoen overgebriefde woorden wordt gestaafd. Het vijfde deel daarvan staat in het brievenboek. Beide correspondenten zijn redelijk zuinig geweest op elkaars epistels, zodat dit brievenbestand redelijk uniek moet zijn als specimen van literaire briefwisseling. Zulke collecties kunnen boeiende resultaten opleveren omdat het vitale gegeven van de briefwisseling intact is gebleven, een aspect dat bij individuele bundeling meestal verloren gaat. Te denken valt aan de correspondentie van Nabokov en Edmund Wilson, of John Fante en Henry Mencken. De randvoorwaarden waren dus uitstekend, en toch: The Durrell-Miller Letters heeft me, om zeer uiteenlopende redenen, nauwelijks kunnen boeien.

Tweehonderdduizend woorden bleken al snel te veel te zijn. Een groot deel van de inhoud bestaat uit gegevens waaraan zelfs een biograaf voorbij zou gaan: ‘Beste Henry, wat fijn voor je dat je nu eindelijk een zwembad hebt.’ Een ander deel, waarnaar een biograaf nieuwsgierig zou zijn, ontbreekt. Waarom schreef Durrell geen lange weemoedige brief na het overlijden van zijn echtgenote Claude? Waarom ontbreekt ieder commentaar van Miller op de censuurprocessen in de Verenigde Staten? Wat is het jammer dat het enige overgebriefde commentaar op de film Quiet Days in Clichy - daar liepen we eind jaren zestig voor om - de notitie is dat de acteur die Miller speelt a homo is. Waarom komt Anaïs Nin niet tot leven? Die was toch verliefd op Miller én Durrell? Wat jammer dat er geen vertrouwelijk woord aan Durrells adres gericht is over de ondertussen befaamde, maar nog steeds in raadsels gehulde pornoproduktie die Nin leidde en waaraan Miller zou hebben bijgedragen.

Van Durrells brieven geniet ik, zoals verwacht, wat meer. Hij is enthousiast, blijft schrijven over zijn vertrouwen in en problemen met het Alexandrijnse kwartet en het schrijverschap in het algemeen, en hij is het, die bij tijd en wijle werkelijk heel mooie zinnen loslaat: ‘Zelfs als ik niets van je hoor, heb ik het gevoel dat je altijd hier bent, net als Blake.’ Toch begrijp ik ook Durrell soms niet, vooral niet waar hij over zijn visie op het werk van Miller schrijft. Een brief van Miller over zichzelf lijkt me na driemaal lezen nog steeds wazig en opgeblazen, en als Durrell dan antwoordt dat die brief ‘geniaal’ is, lijkt het tijd om aan mezelf te gaan twijfelen. Wat uit Millers brieven vooral blijft hangen, is zijn sombere kijk op het leven. Hij klaagt veel over de ‘rampzalige’ gevolgen van het beroemd zijn - een omstandigheid die Durrell met veel meer energie te lijf gaat - en doet allerlei morbide voorzetjes waarop Durrell zelden ingaat. Vooral in de jaren vijftig kan de Derde Wereldoorlog in iedere brief van Miller uitbreken.

Villa Seurat

Vierhonderd brieven, vijfhonderd pagina's, tweehonderdduizend woorden van twee van de betere schrijvers van deze eeuw: natuurlijk is daar ook heel veel moois bij. Miller geeft bijvoorbeeld een uitstekende samenvatting van het Alexandrijnse kwartet, en Durrell mept kort maar krachtig Sexus de grond in om een reden die mij zeer aanspreekt: ‘Maar, mijn lieve Henry, de morele vulgariteit van een groot deel (van Sexus) is artistiek heel pijnlijk. Die silly scènes, zonder betekenis, die geen raison d'être hebben, geen humor, alleen maar kinderlijke explosies van obsceniteiten zijn - wat jammer.’

Samengevat: lezing van deze uitgebreide keuze uit de correspondentie heeft me vaker doen lijden dan beminnen. Dat het geen literatuur is geworden, kan natuurlijk geen verwijt zijn aan de auteurs. Die schreven gewoon brieven aan elkaar, en die waren, daarvan ben ik overtuigd, niet zo vooringenomen met zichzelf, dat ze die, zoals de inleiding dat wil, zorgvuldig bewaarden en met zich meesleepten voor het nageslacht. Ze waren aan elkaars brieven gehecht omdat die brieven voor hen méér bevatten dan wat wij erin kunnen lezen. Niet omdat ze dachten dat we er bij gelegenheid voor naar de winkel moesten rennen.

We moeten nog iets preciezer zijn. Clea zei, dat je drie dingen met een vrouw kon doen: het derde was ‘veranderen in literatuur’. In verband met deze verzamelde brieven betekent dat, dat de redacteur, Ian S. MacNiven, gefaald heeft. Want één miljoen woorden van Durrell en Miller zijn gegarandeerd te veranderen in literatuur. MacNiven is een oude vriend van beide schrijvers. Hij had, zoals hij zelf schrijft, het geluk aanwezig te zijn in Villa Seurat op de dag dat Durrell daar arriveerde en er een feestje begon dat een jaar zou duren. Ik kan me voorstellen hoe MacNiven, en vele andere harde lezers van Miller en Durrell, genieten van ieder woord in deze bundel. Tweehonderdduizend maal. En dat MacNiven slechts met tranen in de ogen het rode potlood heeft gehanteerd. Gezien zijn levenslange ervaring met de auteurs had MacNiven de perfecte gids kunnen zijn voor minder perfecte lezers zoals ik; dat hij dat niet is, komt doordat hij te veel als vanzelfsprekend aanneemt. Er ontbreken veel brieven, natuurlijk, maar MacNiven geeft niet aan of dat door de tijd komt of door zijn selectie, een vraag die des te urgenter wordt omdat de lezer weet dat er nog 800.000 woorden in bibliotheek-collecties liggen. Als het door zijn selectie komt, zou hij samenvattingen van het antwoord hebben kunnen geven. Als Miller bijvoorbeeld schrijft dat hij de doorslag heeft ontvangen van twee brieven die Durrell aan een derde persoon heeft gestuurd, zou ik wel willen weten wat daar in stond. Elke keer als er plannen worden gemaakt voor nieuwe publikaties, voorwoorden en verzamelbundels, zou enige bibliografische informatie op zijn plaats zijn geweest. Verwijzingen naar ander werk van de twee schrijvers worden niet gegeven. Evidente onduidelijkheden worden niet nader toegelicht. In vergelijking met een zeer goed geredigeerd brievenboek als Simon Karlinski's The Nabo kov-Wilson Letters, is deze verzameling een pakketje opeengestapelde brieven, rechtstreeks van de deurmat.

Er zijn drie dingen die ik nu ga doen. Ik ga een nieuw exemplaar kopen van Sexus, en dat lezen zoals het gelezen moet worden. Ik ga het Avignon Quintet kopen en lezen om daarin vrouwen als Clea en Justine te ontmoeten. Ik ga het brievenboek op de plank zetten.

■