Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

De eekhoorn spreekt
Gijs IJlanders wonderlijke perspectieven op leven en dood

Een fabelachtig uitzicht door Gijs IJlander Uitgever Veen, 310 p., f 34,90

Diny Schouten

Je kunt niet zeggen dat Gijs IJlanders tweede, dikke, roman tempo heeft, want de verhandelingen over ‘het meervoudig vertaalproject’ en de praktische handleidingen tot het opzetten van dieren nemen veel pagina's in beslag die de aandacht moeizaam vasthouden. Je kunt ook niet zeggen dat de rarigheid van Een fabelachtig uitzicht, een verteller die zich als een buikspreker verschuilt achter een opgezet beest, niet eerder is vertoond. Op die tweede aanmerking moet gerekend zijn. De opgezette eekhoorn die aan het woord is in Een fabelachtig uitzicht maakt bij wijze van schatplichtigheid een toespeling op Julian Barnes' Flauberts papegaai, en Flauberts Un coeur simple: dat ‘Zaalman’, zijn preparateur, eens ‘het verhaal van het eenvoudige hart’ zou moeten lezen. De originaliteit van het opnemen van Zaalmans snorkerig-gewichtige linguïstische rapportages over de voortgang van het machinaal vertalen en zijn notities over de kunst van het prepareren moet zichzelf bewijzen als een dwingende ‘innerlijke noodwendigheid’. IJlander vraagt nog meer aandacht: de wetenschapper Ernst Zaalman stelt in zijn rapporten het probleem of de essentie, de harde kern, van wat gezegd kan worden, wel kan worden overgebracht. De opgezette eekhoorn die hem vanaf de kast in zijn werkkamer observeert, maakt zich zorgen over zíjn probleem: of de ziel materie nodig heeft om te bestaan.

Die existentiële vragen, waarop de merkwaardige gebeurtenissen die zich geleidelijk ontvouwen niet een eenduidig antwoord geven, maken van Een fabelachtig uitzicht een nogal tobberig boek, dat te weerspannig is om je gemakkelijk aan over te geven. Het blijft steken dat IJlander zijn geheimen niet prijsgeeft. In zijn vorige boek De kapper was dat ook al zo. Ook daar was het perspectief op de gebeurtenissen afgeleid naar een niet-direct betrokkene. De oprechtheid van die verteller werd steeds ongeloofwaardiger, maar die duisterheid viel, gegeven het oorlogsverleden van de eigenlijke hoofdpersoon, in De kapper mooi op zijn plaats.

Overspannen

Naverteld klinkt het raadselachtig-sinistere van Een fabelachtig uitzicht veel kinderachtiger. Heeft Ernst Zaalman, die halverwege uit het boek verdwijnt, zelfmoord gepleegd? Is er een waanzinnig medisch experiment op hem uitgevoerd? Heeft ‘de Onderneming’, de naamloze multinational waarvoor hij werkt, de hand gehad in zijn - mogelijk letterlijke - liquidatie? Het kan ook zijn dat voor Zaalmans geheimzinnige verdwijning een eenvoudige verklaring bestaat. De hints daarop staan naast de fabuleuze speculaties van de eekhoorn die, dat wordt allengs duidelijk, last heeft van overspannen voorstellingen: Zaalman kan ook, geheel volgens eigen instructie aangaande de fenol zijn ingelegd. De oververhitte fantasieën van de eekhoorn doen hem huiveren en zijn soms zelfs ‘te veel voor mijn beperkte bevattingsvermogen’. Geleidelijk verliest hij zijn telepathische contact met de psychiatrische inrichting waarin Zaalman - misschien, wie zal het weten - wordt vastgehouden. Opgesloten in een klotsend bad, of accubak - ook dat is allerminst zeker - waarvan het water rood is gekleurd. De witte jassen van het personeel zijn voorzien van een geborduurde spreuk: ‘Mens Sana in Corpore Conservato.’ Grapje?

Gijs IJlander
steye raviez

Wat heel moe maakt aan Een fabelachtig uitzicht is dat alles wat gebeurt ook níét gebeurd kan zijn, of net even anders gebeurd. Net als in De kapper wordt er veel met ‘scalpels’ gezwaaid, er worden hersenen uit schedels gelepeld, en een tweede knaagdier wordt opgezet ditmaal niet ‘levend’ en ‘sprekend’, maar in zijn laatste verschijningsvorm, als lijk. De eekhoorn is in zijn overpeinzingen over het belang van het ‘voor eeuwig’ behouden van het sterfelijke (en wat de ‘wezenlijke’ uitdrukking is van alles) onontdaan over al het griezelige. Het lijkt hem wel wat als ook Zaalmans vriendin zou worden opgezet. Zijn achtergedachten over haar ‘kroezige kruis’ zijn ietwat hitsig: de vitrine waarin Helga naast hem zou kunnen staan zou voorzien kunnen worden van een gordijn ‘eventueel, tegen al te opdringerige blikken’.

Opdringerig, dat lijkt me ook wel een passend woord voor Een fabelachtig uitzicht, voor een roman die er al te veel op uit is om ‘adembenemend’ te zijn, voor een horrorverhaal dat veel filosofische pretenties heeft. Er zijn in het boek reddende passages: de eekhoorn, die spreekt met Reviaanse aanhalingstekens, heeft ontegenzeggelijk gevoel voor stijl, die zelfs aan een platitude als ‘In de verte blaft een hond’ iets moois meegeeft. Het is ook ijzersterk om het gênante van het bedrijven van de liefde te laten zien door de glasogen van een opgezette eekhoorn die een mooi grimmig gevoel voor humor bezit. Maar zielsverhuizingen (in een later gedeelte van het boek identificeert de eekhoorn zich geheel met de man die hem geprepareerd heeft) mogen wonderbaarlijke dingen zijn, er straalt te opzichtig de kitsch doorheen van het eikeltje dat de eekhoorn al die tijd in zijn pootjes blijkt te hebben gehouden.

■