Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Een wereld die niet de echte is
Ivan Klima's verdubbelingen van de brave soldaat Schwejk

Praagse ochtenden door Ivan Klima Vertaling Kees Mercks Uitgever Wereldbibliotheek, 167 p., f 29,50

Michaël Zeeman

‘U maakt zich van alles een beetje een andere voorstelling,’ zegt een van de zeer alledaagse personages in Ivan Klima's Praagse ochtenden. Even daarvoor heeft de schrijver zichzelf ontmaskerd: hij zag er even onopvallend uit als zijn gespreksgenote, zij was een verpleegster, hij een ziekenbroeder. Maar zat er onder haar witte uniform inderdaad een verpleegster, onder het zijne school een schrijver die er voor deze gelegenheid uitzag als een hulpverlener. De wereld die ze deelden, deelden ze maar tijdelijk, en in de manier waarop ze naar die wereld keken zouden ze nooit overeenkomen. Dat het er enige tijd op leek dat dat wel het geval was, was een misverstand.

Daar gaan Klima's verhalen in Praagse ochtenden stuk voor stuk over, over misverstanden. Op het eerste gezicht zijn dat in de meeste gevallen begrijpelijke misverstanden, die, afhankelijk van de betrokkenheid die de lezer voelt, meer of minder komisch werken. Neem het eerste verhaal uit de bundel, het sjacheraarsverhaal dat bij de maandagmorgen hoort. De schrijver die het vertelt, zit op zo'n maandagmorgen thuis in alle rust te werken. Deur op slot, gezin eruit, een dag en een week van geconcentreerd werken voor zich. In die rust dringt een kleuter binnen, op een even onverwachte als verontrustende wijze.

Die kleuter woont namelijk boven en heeft die morgen besloten naar beneden te springen. Zijn moeder heeft hem even aan zijn lot overgelaten en zijn vader is hoe dan ook een zak, zodat het eigengereide ventje besluit de dingen maar eens naar zijn eigen hand te gaan zetten. Het kind valt niet dood, maar komt het schrijversleven wel enigszins dooreengeschud binnen. De sprong en de reden voor de sprong zijn verontrustend genoeg om vlug een dokter te raadplegen - maar welke dokter benadert een volwassene nog welwillend wanneer die met een kleuter binnenkomt die zo juist een kennelijke zelfmoordpoging heeft overleefd?

Men kan dan lang blijven beweren dat men verzorger noch verwekker is, tevergeefs blijft het. Het kind dat een ordentelijk leven binnensmakte, sleurt de schrijver geheel tegen diens bedoelingen in een chaotisch leven binnen. Zelfs op huiselijke schaal is de geschiedenis weer eens machtiger dan de literatuur.

Zijn er groter fantasten dan schrijvers, is er ongeregelder goed dan de literatuur? Blijkbaar - en dan zijn we meteen aangeland op de dubbele bodem die Klima's misverstanden hebben. De verhalen in Praagse ochtenden liggen ogenschijnlijk dicht bij de werkelijkheid; ze lijken eerder reportages dan verhalen. Zeven verschillende ochtenden vertellen zeven verhalen van een schrijver die zijn best doet zijn vak uit te oefenen, maar daar door grote en kleinere gebeurtenissen duchtig in gehinderd wordt. Dat kan een kind zijn dat zijn concentratie binnentuimelt, een vriend met snode plannen, een vriendin met warme herinneringen, maar ook de terreur van het dagelijks leven onder moeizame omstandigheden, die ervoor zorgen dat hij schnabbelen moet om te overleven. Als ziekenbroeder, bijvoorbeeld, of als marktkoopman, of als opzichter in de bouw.

Fonds

Wie Ivan Klima's levensloop enigszins kent kan zich niet losmaken van de authentieke, autobiografische indruk van die verhalen. Klima weerde zich in de jaren voor 1968 en tijdens de Praagse Lente als woordvoerder van schrijvers die op menselijke verhoudingen aandrongen. Hij was redacteur bij een uitgeverij. Als redacteur van een literair tijdschrift bepleitte hij de zaak van de liberalisatie. Ofschoon hij in 1970 de kans kreeg uit te wijken en een jaar als gastdocent in de Verenigde Staten vertoefde, keerde hij terug en leidde van die tijd af het zorgelijke bestaan dat we in deze verhalen terugvinden.

Zijn werk kon vanzelfsprekend niet meer op reguliere wijze verschijnen in Tsjechoslowakije en hij moest bestaan van wat buitenlandse royalty's van zijn werk opbrachten en zich soms in leven houden met bijbaantjes. Dat kon om financiële redenen nodig zijn, maar evengoed om het odium van parasiet te ontlopen. Inmiddels zijn de zaken ingrijpend veranderd en neemt Klima een vooraanstaande plaats in het Tsjechoslowaakse literaire leven in. Hij was een van de oprichters van de schrijversbond daar, eind vorig jaar. Toen hij zich in de openbaarheid begaf, overkwam het hem geregeld dat men hem vroeg wanneer hij teruggekomen was en hoe hij het ‘daarbuiten’ gehad had. Zijn vertrek in 1970 was de mensen bijgebleven, zijn spoedige terugkeer was onopgemerkt gebleven en ofschoon zijn werk in samizdat-uitgaven circuleerde was hij als schrijver onzichtbaar gebleven.

Zijn schrijversleven speelde zich als het ware af in een laag die onder de oppervlakte van het zichtbare lag, het zichtbare van alledaagse baantjes en gesoebat. En zelfs daarin zat nog een verdubbeling, want behalve schrijver voor lezers was Klima ook toen al schrijver voor schrijvers. Samen met enkele andere belangrijke Tsjechoslowaakse schrijvers, onder wie Eva Kanturkova, richtte hij heimelijk een illegaal fonds voor de letteren op. Zijn schrijftafel kende letterlijk een dubbele bodem; onder de eerste bevond zich een kistje voor damstenen waarin zich geld bevond dat belangrijke auteurs van de opbrengst van de buitenlandse edities van hun boeken beschikbaar stelden om er jonge auteurs mee te steunen. Hoe debuteer je in een land waarvan de relevante literatuur of in vertaling of in getypte ondergrondse edities verschijnt? Zo: met behulp van een fonds voor de letteren dat zelfstandig en onzichtbaar bestaat naast alle officiële regelingen voor aangepaste schrijvers. Naast de zichtbare wereld speelt zich een tweede af.

Praag, december 1984. Inzet: Ivan Klima
jan lankveld/hollandse hoogte
ivan kyncl

Naast de wereld van de literatuur is er die van de geschiedenis. Soms kan de schrijver ongestoord zijn eigen wereld scheppen, soms kan hij van die andere berichten. In Praagse ochtenden moet de schrijver uit zijn schepping stappen en als hij dat niet wil, komen zij van de geschiedenis hem wel halen. Als dat alles hem opnieuw aan zijn schrijftafel brengt, lijkt het alsof je reportages hebt gekregen, verbouwereerde of geamuseerde berichten van elders. Maar wat er subliem aan is, is dat het misverstand tussen de schrijver en de hem omringende wereld inmiddels zo groot geworden is dat zijn reportages als vanzelfsprekend weer verhalen worden.

Euthanasiepraktijk

Wanneer de schrijver ziekenbroeder wordt om te vermijden dat hij weer gezeur krijgt met de politie wegens uitvreterij, treft hij onder het klaplopende, dievende, hardvochtige, cynische ziekenhuispersoneel een jonge vrouw die haar werk behoorlijk en zo te zien met liefde uitvoert. Hij raakt met haar aan de praat en stelt vast dat ze eerlijk probeert te leven. Ook zij is arm en eenzaam, maar zij steelt geen kussens, slopen, lakens, tampons, plastic handschoenen of medicijnen voor de zwarte markt, ze gaat niet in diensttijd een tukje doen om maar zoveel mogelijk uren te maken.

Om haar naargeestig bestaan op te vrolijken schrijft hij in een weekend een verhaal voor haar, aan haar gericht als een brief. Het is het vrijdagmorgenverhaal van de verpleegster die hij zag - gewetensvol in de weer met een stervende en haar nabestaande. Na het weekeinde is het verhaal af en de stervende inderdaad gestorven. Het verhaal dat de schrijver schreef, lijkt de geschiedenis trouw te hebben gevolgd.

Maar als hij het haar overhandigt en ze het leest komt het misverstand aan het licht: hij maakt zich van alles net de verkeerde voorstelling. Want de toereikende zorg die hij haar toebedacht, blijkt vooral te bestaan uit een bloeiende en geheel zelfstandig gedreven euthanasiepraktijk. Ook als de schrijver niet schept maar denkt het ontbrekende deel van een zo evidente lijn door te trekken, vergist hij zich deerlijk en slaat aan het fantaseren. Zijn verslag is verdichtsel.

‘Het bizarre schuilt bij Klima in het als normaal presenteren van wat abnormaal is,’ heeft de flaptekstschrijver van de Nederlandse uitgave van Praagse ochtenden verzonnen. Dat is onzin, en die samenvatter heeft er niets van begrepen. Klima presenteert als abnormaal wat in Tsjechoslowakije normaal was geworden en hij neemt daarmee precies de plaats in die we de afgelopen tijd zoveel schrijvers en andere kunstenaars in Centraal-Europa hebben zien innemen. In een wereld die zichzelf noodgedwongen op allerlei ingewikkelde manieren verdubbeld had, kiezen ze voor de morele verantwoordelijkheid orde op zaken te stellen - niet te scheppen, maar toespraken te houden, bonden op te richten, president te worden.

In Praagse ochtenden treffen we de reportages van wie naar buiten ging en zich zeer verwondert over wat hij aantreft. Kijken betekent meedoen, maar meedoen ook becommentariëren. Dat kan een ernstige toon krijgen, zoals in het ziekenbroedersverhaal, maar ook een hilarische. In het kerstsamenzweringsverhaal van de woensdagmorgen komen de schrijver en zijn vriend op onduidelijke manier aan karpers die ze vlak voor de kerst willen verkopen. Dat is een niet ongebruikelijke vorm van bijverdienen in Praag. Ze richtten hun kraam in, oliën hun negotie met smeergelden en worden door de zittende middenstand uitvoerig ingelicht over vals wegen, vals fileren, vals afrekenen en wat je bij verkoop nog meer kunt uitrichten om je eigen verdiensten te vergroten.

Natuurlijk loopt dat niet op lucratieve handel maar op een kastekort uit. Wie diefjesmaat wordt, wordt zelf bestolen, wie zich aan het abnormale aanpast, struikelt. Bij Klima levert dat een adembenemend verhaal op, dat leest als een superieure krantenreportage. Er zitten, als in al deze verhalen. Schwejk-achtige trekjes aan. De wereld is zo bizar dat een argeloze brave borst wel uit moet glijden. Maar zoals soldaat Schwejk door de komische misverstanden waarin hij terechtkomt zijn eigen respectabele oorlog voert tegen een wereld die met gekken bevolkt is, doet Klima dat ook. Zijn ochtenden vullen een week, zeven verhalen lang, en ze staan voor een zonderling tijdperk. Het stemt tevreden dat het op de plaats waar ze zich afspelen inmiddels middag is geworden.

■