Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 8]

Vrij onverveerd maar niet altijd onvervaard
Een jubileumboek over vijftig jaar ‘Het Parool’

Het parool 1940-1990 Samenstelling Lambiek Berends Uitgever Bert Bakker, 229 p., f 24,90

Hans Mulder

Een krant bevat nieuws, meningen en achtergrondinformatie. Dat materiaal wordt verzameld, gesorteerd en geschreven door een redactie en medewerkers. De uitgave wordt financieel mogelijk gemaakt door eigen kapitaal, abonnementsgelden en de opbrengst van advertenties. Wie op verantwoorde wijze over de pers wil schrijven, zal daarom aan al die drie aspecten - politiek-cultureel, journalistiek en financieel - aandacht moeten besteden. Helaas is dit simpele, perswetenschappelijke uitgangspunt nog lang geen algemeen aanvaard gegeven. Veel boeken over periodieken worden geschreven en samengesteld vanuit de optiek van de lezer, die per definitie een oppervlakkige is. Die ziet immers alleen de buitenkant van het krantebedrijf: een bundel gedrukt papier.

Het jubileumboek Het Parool 1940-1945, samengesteld door Lambiek Berends, is zo'n op de (Parool)lezer afgestemde uitgave. In zijn voorwoord verklaart de samensteller nadrukkelijk niet geprobeerd te hebben een samenvatting van de geschiedenis van de afgelopen vijftig jaar te geven, noch de geschiedenis van Het Parool. Het jubileumboek is slechts ‘een journalistieke reflectie van een periode waarin zowel de tijd als de krant worden weerspiegeld’. Dat klinkt mooi, maar het komt in feite neer op een met veel Parool-pagina's geïllustreerd verhaal in de trant van ‘en toen gebeurde dit en schreef de krant dat’.

Op zich is het natuurlijk wel aardig om de opvallende momenten in de Nederlandse en wereldgeschiedenis terug te zien en te herlezen, maar daarvoor was deze uitgave eigenlijk niet nodig. Dergelijke samenvattingen vindt men ook in tal van historische jaarboeken. Weliswaar geeft Berends aan, welke meningen de Parool-redactie erop na hield en welke invloed dit had op het brengen van het nieuws, maar zijn notities zijn dermate oppervlakkig dat er nauwelijks enig reliëf komt in de historische ontwikkeling van de krant. Dat komt ook omdat hij Het Parool niet nader analyseert. Vergelijkingen met andere kranten, oplagecijfers, de relatie tussen de Amsterdamse en provinciale uitgaven (Het Parool was een landelijke krant met lokale redacties), politieke en maatschappelijke bindingen, financiële aspecten - het ontbreekt allemaal.

Slechts tot pagina 71 is Het Parool 1940-1945 een boeiend boek. Het begint met de persoonlijke herinneringen van vroegere medewerkers, Karel van het Reve, Jeanne Roos en Annie M.G. Schmidt. Deze korte bijdragen raken de essentie van de krant veel meer dan de rest van het boek. Zo schetst Van het Reve in enkele alinea's een treffend beeld van het redationele beleid in de periode 1945-1970. Hij wijst erop, dat Het Parool een onafhankelijk dagblad was en dat dit vroeger nogal uitzonderlijk was. De krant ‘werd gemaakt en uitgegeven door mensen die meestal op de Partij van de Arbeid stemden, maar had met die partij verder niets te maken. Zij voerde als devies de woorden “Vrij onverveerd” (...). Omdat die woorden in modern Nederlands “nogal onvervaard” betekenden, werd er later een komma tussen gezet, zodat het nu zoiets als “vrij, en nergens bang voor” betekende.’

Die onafhankelijke houding bleek onder meer uit het durven afdrukken van een artikel over ‘het laten verzuipen van een schip vol NSB'ers en Duitsers gedurende de Tweede Wereldoorlog’. De Vara had daaraan een radioprogramma willen wijden, maar schrapte dat op aandringen van de regering. Later echter, zo schrijft Van het Reve, keurde de redactie een tekening van Peter van Straaten af. Daar stonden twee plaatjes op, beide met hetzelfde tafereel, een dames- en een herenfiets tegen een boom met daarachter struikgewas. Onder het eerste prentje stond: ‘Nee Jan...’ en onder het tweede: ‘... daar is het te warm voor...’

Frans Goedhart
anefo

‘Ho Sji Min’

De redactionele lijn van Het Parool in de jaren zestig en zeventig wordt wel als ‘behoudend socialistisch’ gekenschetst. Van het Reve hierover: ‘Toen in de jaren zestig de wereldbeschouwelijke mode omsloeg, ging Het Parool niet mee. Hele kudden katholieke geleerden en studenten werden van de ene dag op de andere marxist. (Ze) begonnen en masse Vrij Nederland en de Volkskrant te lezen en te geloven aan Marcuse en aan politieke denkers als Sartre en Ho Sji Minh. (...) Het Parool kreeg de naam “anti-communistisch” te zijn en dat was iets heel ergs.’

Jeanne Roos benadrukt in haar bijdrage de speciale band die er tussen de Parool-medewerkers bestond: ‘Bij die Paroolmensen met wie ik een bar stuk verleden, een levensgevoel, een manie van denken gemeen had, voelde ik me thuis...’ En: ‘Het Parool was mijn familie.’ Ook bij Annie M.G. Schmidt wordt die bijzondere, gemeenschappelijke achtergrond genoemd: ‘Ondanks al het geschreeuw, of juist door al het geschreeuw was Het Parool in die jaren een verrukkelijke en hoopvolle wereld. Zo veel mensen, evenals Het Parool zelf, opgedoken uit illegaliteit of onderduik.’ Berends gaat aan dat bijzondere aspect van de krant voorbij, terwijl dát het dagblad in de eerste decennia van zijn bestaan nu juist zo uniek maakte. Welke andere krant bezat zo'n gevarieerde groep van talentvolle medewerkers als, behalve de drie bovengenoemden. Simon Carmiggelt, Henri Knap, Willem Wittkampf, Han Hoekstra, Sal Tas, Dick Zijlstra, Evert Werkman of Bob Steinmetz? Ook over het uit de toenmalige Parool-redactie ontstane, befaamde journalistencabaret De Inktvis zwijgt hij vrijwel.

Alleen van het illegale Parool wordt een tamelijk compleet beeld gegeven, vooral dankzij de door Berends gebruikte beschrijving van Lydia Winkel in De ondergrondse Pers 1940-1945. Jammer is echter weer, dat niet is nagegaan welke invloed deze dramatische periode op de krant gehad heeft en in hoeverre die te maken had met het anticommunistische redactionele beleid.

Frans Goedhart immers, die onder het pseudoniem Pieter 't Hoen op 25 juli 1940 zijn eerste Nieuwsbrief liet verschijnen en min of meer de ‘aartsvader’ van Het Parool was, werd ongetwijfeld kampioen van het Koude-Oorlogsdenken, omdat hij vreesde, dat de fouten uit het verleden herhaald zouden worden. Die eerste Nieuwsbrief was een ‘litanie van onvolkomenheden’ die hij in het beleid van de Nederlandse regering en de houding van een deel van de Nederlandse bevolking geconstateerd had. Nederland behoorde in het vervolg waakzamer te zijn.

Voorpagina, 26 juni 1952

Goedhart, overigens aanvankelijk zelf communist, maar in 1934 uit de partij gezet, maakt in deze brief ook duidelijk waarom hij het initiatief tot het schrijven van een illegaal bulletin genomen had. Het grootste deel van de Nederlandse pers liet zich door de bezetter inpakken: ‘Met hangende ooren en fleemend kwispelstaartend melden de dagbladredacteuren zich dagelijks bij de een of anderen Duitschen commissaris, die hun mededeelt, wat er geschreven moet worden.’

Vught

Deze dubbele doelstelling - het bestrijden van de bezetter en het aanpakken en veranderen van de verouderde vooroorlogse instituten - bepaalde tijdens de oorlog het beleid van Het Parool, dat vanaf 10 februari 1941, nadat Goedhart in contact was gekomen met een groepje gelijkgezinden, begon te verschijnen. De nieuwe krant groeide uit tot een van de belangrijkste illegale periodieken. In de loop van 1944 werd een oplage van zestigduizend exemplaren bereikt en overal in het land, onder meer in Den Haag, Utrecht, Enschede, Groningen, Leiden en Rotterdam, waren lokale redacties gevestigd. Dit succes had vooral te maken met de professionele achtergrond van de oprichters en medewerkers, zoals J. Nunes Vaz, voormalig redacteur van het ANP, mr. M. Kann, die bij De Groene Amsterdammer had gewerkt en dr. H.B. Wiardi Beckman, ex-hoofdredacteur van Het Volk. Ook Goedhart had ervaring in de journalistiek. In Amsterdam werkten tenslotte niet minder dan tweeënzeventig mensen ‘fulltime’ aan de krant.

Evenals andere verzetskranten, zoals Trouw en Vrij Nederland, was en is Het Parool een krant waarde geesten uit het verleden nog altijd door de redactielokalen waren. Tientallen medewerkers werden opgepakt en door de Duitsers vermoord. Het kwam zelfs - december 1942 en juli/augustus 1944 - tot twee speciale Parool-processen, waarbij in totaal zesenveertig personen terechtstonden. Eenentwintig van hen overleefden de bezetting niet. Onder hen was Wiardi Beckmann, die met Goedhart op 18 juni 1942 op het strand van Scheveningen was gearresteerd toen ze op het punt stonden naar Engeland over te steken. Goedhart, die ter dood veroordeeld werd, maar uitstel wist te verkrijgen, slaagde erin om uit kamp Vught te ontvluchten.

Dergelijke persoonlijke verhalen ontbreken in de naoorlogse hoofdstukken over de krant. De teksten van Berends vormen een nevelveld, waarin slechts vage schimmen van redactieleden ronddolen. Over de controverses bij de krant laat hij zich nauwelijks uit. Ongetwijfeld zou er meer te vertellen zijn over de spanningen die bijvoorbeeld het pro-Amerikaanse standpunt tijdens de Vietnam-oorlog op de redactie opriep. Ook de teruggang van landelijke naar plaatselijke, Amsterdamse krant komt niet goed uit de verf.

Na het hoofdstuk over de bezettingstijd valt er voor de recensent eigenlijk niets meer te recenseren, want hoe kun je een kritische samenvatting geven van een opsomming van nieuwsberichten en artikelen en een reeks citaten? Het Parool 1940-1945 was bedoeld als een jubileumboek, dat de herinnering aan het verleden moest behouden. Het is helaas een boek geworden om maar snel te vergeten.

■