Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

Wie was Hekataios? Hoeveel portiers had Thebe?
Canfora's gegoochel met verdwenen bibliotheken

Het ware verhaal van de Alexandrijnse bibliotheek door Luciano Canfora Vertaling Els van der Pluym Uitgever SUN, 159 p., f 29,50

Ernst Braches

Na E.A. Parsons goed gedocumenteerde en boeiende The Alexandrian Library (1952/67) en na de bijna tweeduizend even erudiete als bescheiden bladzijden van P.M. Fraser: Ptolemaic Alexandria (1972) ervaar ik Luciano Canfora The Vanished Library (1988) als een kostelijke grap.

Ik ben argeloos, opgemonterd door de recensie van Kees Fens in de Volkskrant van 12 februari 1990, begonnen aan Het ware verhaal van de Alexandrijnse bibliotheek. Toen mijn lachlust toenam meende ik eerst dat het lag aan de nauwelijks serieus te nemen vertaling die wordt aangekondigd als ‘uit het Italiaans’. Maar vooral een Engelse herkomst schemert door in passages als ‘Tijdens zijn rondgang door het gebouw maakte Hekataios zo nu en dan aantekeningen over de plattegrond’ voor ‘As he moved on, Hecataeus took note of the building's plan’. Ik amuseerde me over stijlbloemen als ‘Plotseling voelde hij een snerpende pijn in zijn rechterhand die in zijn halfslaap naast hem hing.’

Maar met The Vanished Library in de hand moest ik toegeven dat de vertaler van dit ‘most unusual book of classical history’ mij wel degelijk op het goede been gezet had. Canfora verdient zo'n vertaling van zijn boek, waarvan de Nederlandse titel al het misverstand wekt dat het hier uitsluitend zou gaan over de verdwenen Alexandrijnse bibliotheken uit de oudheid, die gigantische centra van schriftelijke cultuurtraditie en boekproduktie. Canfora voert in zijn boek bijvoorbeeld ook de bibliotheken van het Ramesseum in het Egyptische Thebe en van Aristoteles ten tonele. De Nederlandse titel geeft verder aan dat het gaat om ‘het ware verhaal’. Die pretentie heeft de Italiaanse ‘specialist in ancient literature’ met zijn boek Biblioteca scomparsa beslist niet.

Dat Canfora een klucht bedoelt blijkt uit de onbeschofte wijze waarop hij zijn lezer behandelt. Dat staat haaks op de voorkomendheid die de ware wetenschap siert. Fens had me erop voorbereid. Hij laat zich verstrikken in fictie. Maar wie vaster grond onder de voeten verlangt, moet weten dat Canfora zijn lezer al vanaf de eerste zin laat merken waar die staat. Het gaat over Hekataios van Abdêra die tijdens de regering van Ptolemaios Soter Egypte bezoekt:

‘Wie was die Hekataios en wanneer was dat bezoek?’

‘Onder Ptolemaios Soter.’

‘Maar wie waren dat?’

Canfora gaf geen direct antwoord. Er was een Chronologie in de Engelse uitgave, die de Nederlandse ontbeert. Ik slaagde erin daarmee vast te stellen dat Ptolemaios Soter heerser was over Egypte tussen 323 en 283 v.C. Over Hekataios stond in de chronologie niets, maar wel over zaken als: ‘281 Slag bij Cocupedium. Dood van Lysimachus’. Toen ik probeerde die namen in de Engelse index (ook die ontbreekt aan de Nederlandse uitgave) terug te vinden, ontbraken ze. Weer een grap: een chronologie met zaken die niet ter zake zijn. Maar voor Hekataios was de index gewillig; té gewillig. Hij verwees naar twaalf plaatsen. Ik liep erin. Die verwijzingen kwamen neer op het doorlopen van achtentwintig bladzijden. Daarna begreep ik dat Canfora me weer beet had. Ik was nog niet verder dan dat Hekataios een Geschiedenis van Egypte schreef. Je moet er zelf maar langs andere weg achter komen dat Hekataios van Abdêra een geschiedschrijver was uit het begin van de derde eeuw v.C.; dat hij Alexander de Grote op diens tochten vergezelde; en dat hij auteur was van een Aiguptiaka en geboren werd in Abdêra aan de Tracische kust, een stad waarover in de oudheid Belgenmoppen verteld werden. Canfora speelt met zijn lezers kat en muis.

Vignet omslag van ‘Het ware verhaal van de Alexandrijnse bibliotheek’

Localisering van de bibliotheek van het Ramesseum

Luciano Canfora

Canfora zet je, in strijd met de voorkomendheid die men in dit soort literatuur verwacht, voortdurend voor schut. Heb je de Ptolemaien niet op een rijtje? Ken je hun zustervrouwen niet? Weet je niet dat Thebe in Boven-Egypte (hoofdstuk I-III) een ander Thebe is dan dat van Demetrius (hoofdstuk IV)? Herken je Hypatia niet in de knipoog van die bijzin? Dan verdien je ook niet te zien dat de index de beide Thebes op één hoop gooit.

Canfora speelt in op de snob, knipoogt naar de collega, en doet onbeschoft waar Parsons en Fraser je tegemoetkomen. Is er een kostelijker bespotting van de lezer mogelijk?

Karrespoor

Canfora speelt zijn spel geraffineerd. Neem het eerste plaatje uit zijn belachelijke boek, als u het kunt vinden, die reconstructie-plattegrond van de graftombe van Ramses II, het Ramesseum, waar de bibliotheek zich in bevond. Het onderschrift bericht dat het een afbeelding is naar de reconstructie van Jollois en Devilliers. ‘Wie waren dat en van wanneer was die tekening?’ Weer register. Het plaatje blijkt via de index (Jollois vijf keer; Devilliers nul keer vermeld) uit 1821. En dan dat onnavolgbare coup-de-théâtre: alle aanduidingen en coderingen in het plaatje zijn in het Grieks gesteld; de bijbehorende verklaringen zijn weggelaten.

De tweede zin van Canfora gaat over Thebe, de voormalige hoofdstad van Egypte, ‘befaamd om zijn honderd poorten, elk (zoals Homeros hoorde vertellen) breed genoeg om tweehonderd krijgslieden met hun wagens en paarden te bevatten’.

Mijn verstand staat stil. Welke grap haalt Canfora uit? Is het een spel tussen parallelle en seriële poorten als bij computers? In het parallelle geval zou de poort een capaciteit van 200 krijgslieden (met wagens en paarden) tegelijkertijd moeten hebben; in het andere zou één karrespoorbreedte al voldoen. En wat moet Thebe toch met honderd poorten? Zoveel uitvalswegen heeft ook Amsterdam niet. Waarom doet Homeros, die toch wel wat van belegering af wist, opgetogen over een zo doorschrijdbare stad? Hoeveel portiers had Thebe?

‘Waar komt dat gegeven van die poorten vandaan?’

‘Kijk maar in Ilias,’ zegt Canfora: ‘IX, 383-384.’ Hij steekt verder geen hand uit en zegt dat ik voor iets anders (Hekataios' beschrijving van de tempel van Ramses II) terecht kan bij Diodoros Siculos (I, 46-48,5).

Ik neem de Historische Bibliotheek van Diodoros van Sicilië (leefde onder keizer Augustus: 63 v.C.-4 n.C.) dan maar ter hand, ‘with an English translation’. Professor Oldfather uit Nebraska leidt me hoffelijk in en verklaart wat ik niet weet. Ook Diodoros blijkt aardig, een veel rijker verteller dan in het povere betoog van Canfora. Diodoros verstrekt (I, 45:6-7) het door Canfora verzwegen gegeven en legt glashelder uit dat het Homeros allerminst gaat om de breedte van de poorten. Hij maakt aannemelijk dat men Homeros' ‘honderdpoortige’ met een korrel dichterszout neme en dat het een zinspel moet zijn op de vele voorportalen van Thebes tempels. En dan zegt Diodoros: ‘Maar wél is waar, wat ons verteld wordt, dat twintigduizend wagens er uitreden ten strijde.’ Zo zie je. Het enthousiasme van Homeros geldt niet de poorten, maar de krijgsmacht van Thebe; de stad kon 20.000 (200 × 100) krijgslieden met wagens en paarden uitzenden. Canfora zet de lezer op het verkeerde been. Hij gnuift over de dommen.

Graftombe

Ik heb hem door! Dat blijkt als Canfora in de derde zin opnieuw zijn valstrikken spant. Daar gaat het over ‘de muren van de Tempel van Amûn, die nog duidelijk te zien zijn, 24 voet dik, 405 el (bijna 200 voet) hoog, en stadië na stadië belopend’. Ik geloof mijn ogen niet: ‘405 el? Is dat niet ongeveer 60 meter?’ Weer had hij me bijna te pakken! Ik ga, ongenodigd door Canfora, linea recta naar Diodoros en Oldfather terug. Diodoros geeft als muurhoogte: 45 (têttarakonta, forty-five) el. Canfora heeft er een nul bij geknipoogd en komt op 405 el. Dat is nog eensellebogenwerk! Wie hier ter verdediging van Canfora aanvoert dat Anne Burton in 1972 (Diodorus Siculus, p. 146) aantekent dat in ieder geval de piloon van de Amûn-tempel toch 142½ voet is, kan tegelijkertijd opmerken dat Canfora die bron blijkbaar niet eens heeft gebruikt. Hij baseert zich immers ook verder in zijn verhaal uitsluitend op de tekst van Diodoros.

Wat nu te doen? Wacht! Het hoofdthema in Canfora's betoog: de vraag naar de locatie van de bibliotheek in de graftombe van Ramses II! Dat moet een aardige grap worden.

Canfora brengt zijn lezer prachtig op een dwaalspoor. Hij verstrekt een overvloed aan gegevens: deels onbruikbare plattegronden, theorieën, bronnen, en citeert deftig het Handbuch des Bibliothekswesens. Achterdocht wekt dat geroffel van trommen. De spanning stijgt. Daar komt het konijn uit de hoed. Canfora zegt dat men niet aan een afzonderlijke bibliotheekruimte mag geloven... omdat ‘bibliothêkê’ (door Diodoros in de Griekse mond van Hekataios gelegd) letterlijk ‘boekenplank’ betekent; en dat hij dat niet zelf bedacht heeft. Zo heeft zijn poespas een muis gebaard ter bespotting van vernuft en wetenschap, want die boekenplanktheorie sluit een afzonderlijke lokalisering allerminst uit.

En is Canfora's gezwets over boekenruimtes geen kostelijke parodie op machthebbers, managers en bibliothecarissen die uit angst voor boeken met gebouwen koketteren? Van Canfora zul je niets horen over boeken in het Ramesseum. Hij verzwijgt dat Theodor Birt (Die Buchrolle in der Kunst) al in 1907 meldt dat een Bibliothêkê een boekenplank is. Canfora had bij Birt kunnen lezen dat op een kolossaal beeld van Ramses II een schriftrol is afgebeeld met aan de kop de oudst overgeleverde Titeletiket, ‘Sittubos’, mét opschrift. Hij legt ook niet uit wat Meyer's Lexicon (XIX, 561) bedoelt met de Ramesseum-papyrus die met tweeëntwintig andere papyri in het Ramesseum zou zijn gevonden. Hij blijft een grappenmaker.

Byzantium

Vrolijk nam ik van de ‘Bibliothêkê’ nu Fraser en Parsons. En Canfora valt donderend door de mand. Men blijft lachen over de wijze waarop hij ernstige zaken tot karikatuur maakt. Hoe hij zijn ongenoemde bronnen op grillige manier misbruikt. Zijn boek munt uit in wilde en onverantwoorde keuzen en weglatingen uit de ernstige en genuanceerde uiteenzettingen van zijn illustere voorgangers. Willekeurige grepen uit het indrukwekkende treurspel van Alexandrijnse literaire beschaving dartelen bij Canfora als een dronken troep uit een satyrspel over een toneel vol aangeschoten bokken.

Een klucht dus... met tenslotte als apotheose het verraad aan de eigen Italiaanse cultuur in een laatste alinea! Die gaat over verwoestingen van bibliotheken in machtscentra door oorlogen, opstanden en branden. En dat door die verwoestingen de schriftelijke antieke cultuur niet overgeleverd is uit de machtscentra, maar uit marginale gebieden.

Tableau! De overlevering van de Griekse geschreven cultuur is wel degelijk te danken aan een duizendjarige tekstoverlevering in het ‘machtscentrum’ Byzantium en vond tenslotte (kort voor en tijdens de val van Constantinopel in 1453) in het humanistisch Venetië een veilig heenkomen, om vandaar per drukpers zijn zegetocht door geleerd Europa te beginnen. Ook de overlevering van de Romeinse geschreven cultuur ging uit van het ‘machtscentrum’ Rome, en overleefde dank zij de benedictijnse kloosterbeschaving vanuit Rome. Dat de resten van de schriftelijke Romeinse beschaving tenslotte aangetroffen werden in afgelegen streken verandert niets aan dit feit.

‘Tootle tootle tootle tee’ -
Can it be
Pride and fame must shadows be?
(John Clare 1793-1864)

■