Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

‘Hoe eerder de Palestijnen weer terroristen worden, hoe beter voor ons’
Thomas Friedmans analyse van de Libanese en Israëlische dilemma's

From Beirut to Jerusalem door Thomas L. Friedman Uitgever Farrar Straus Giroux, 525 p. Importeur European Book Service/PBD, f 65,60

Hugo Arlman

Beiroet, Kerstavond 1983. Een niet onbemiddelde Libanese dame heeft enkele vrienden verzameld in haar chique appartement vlakbij de Groene Lijn, de scheidslijn tussen moslim West- en christelijk Oost-Beiroet; militia's van beide kanten wisselen over de flat artillerievuur en mitrailleursalvo's uit. ‘De gastvrouw had even gewacht met opdienen tot het weer rustig zou worden, maar ze kon merken dat de gasten hongerig werden, om niet te zeggen zenuwachtig. Toen vroeg ze: “Would you like to eat now or wait for the ceasefire?”’

Onder buitenlandse correspondenten van de New York Times bestaat een goede gewoonte de wederwaardigheden in den vreemde, na afloop van het verblijf en poste, te boek te stellen. Dat levert met enige regelmaat een boek op dat een bundeling kranteberichtjes of reportages ruimschoots overstijgt en uitgegroeid is tot een soort Handboek voor de Geïnformeerde Krantelezer. In die reeks passen, bijvoorbeeld, Fox Butterfields China: Alive in the bitter sea en Hedrick Smith's The Russians.

Weer terug thuis achter de tekstverwerker krijgt de journalistieke arbeid natuurlijk makkelijker de extra dimensie die daarvoor nodig is dan achter de schrijfmachine in het plaatselijke Hotel Comodore of King David: de afstand tot het dagelijks gedoe is groter, de noodzaak officiële bronnen de hand boven het hoofd te houden minder sterk, en de tijdsdruk om tegen de deadline aan een stuk door te bellen - ‘we're thirty minutes ahead of UPI’ - is afwezig. Times-verslaggevers hebben bovendien niet zelden een relevante academische achtergrond, spreken de taal en hebben qualitate qua gemakkelijker toegang tot allerlei hoogwaardigheidsbekleders dan hun vakgenoten van het Nieuwsblad van het Noorden.

Thomas Friedman past niet alleen naadloos in dit patroon, maar voegt daar nog wat aan toe: hij was - afkomstig uit een joods gezin in Minneapolis en na een masterdegree in ‘Oriëntal studies’ - zowel correspondent in Beiroet (1979-'84), als in Jeruzalem (tot '89). Vanuit standplaats Beiroet was hij een van de eerste journalisten die over de slachting in het Syrische Hama rapporteerden (waarbij president Assad tienduizenden burgers liet uitmoorden), ooggetuige van de Libanese burgeroorlog en de Israëlische invasie van Libanon in juni 1982; vanuit Jeruzalem the man on the spot tijdens het eerste jaar van de Intifadah in Israël. Hij won twee Pulitzers voor zijn werk in die jaren.

Privé-legers

Zoals vooral buiten Europa wel vaker voorkomt, is de geografische constellatie in het Midden-Oosten meer een gevolg van betrekkelijk arbitraire beslissingen bij het uit elkaar vallen van (koloniale) imperia dan van bewuste nation-building rond een menigte mensen die, bijvoorbeeld, taal, cultuur en geschiedenis gemeen hebben. Libanon was een hoekje van het teloorgegane, Ottomaanse Rijk dat in 1916 onder Frans bewind kwam (samen met het huidige Syrië) en in 1920 zijn huidige vorm kreeg. De Libanese grenzen werden voornamelijk bepaald door de wens van de christelijke Maronieten rond Mount Lebanon om het land een groter economisch draagvlak te geven dan Beiroet en de berg alleen. De moslim-bevolking in de rest van het land, ongeveer evengroot in getal, had liever onderdeel uitgemaakt van Syrië. Bij het Nationaal Pact in 1943 kwamen christenen en moslims een ingewikkelde verdeling van regeringsfuncties overeen, waardoor beide partijen elkaar enigszins in evenwicht konden houden.

Straatventertjes in Beiroet, september 1983
camera press/abc

Thomas Friedman
jerry bauer

De problemen ontstonden, zo beschrijft Friedman, doordat de verhouding in bevolkingsaantallen tussen beide blokken in de decennia daarna drastisch ten voordele van de moslims veranderde en ze dat in grotere politieke macht vertaald wilden zien. Ter bescherming van hun posities richtten de Maronieten kleine privé-legertjes op, zoals de Falangistische en Tijger-militia onder leiding van de families Gemayel en Chamoun. De andere bloedgroepen - zoals de Drusen van Jumblat, Shi'itische en Sunnitische moslims - bleven niet achter (Michaël Stein heeft overigens in NRC Handelsblad eens beschreven hoe honderd jaar geleden die verschillende families ook al met elkaar overhoop lagen).

De situatie werd explosief met de komst van de PLO in het begin van de jaren zeventig. Arafat was met zijn guerilla's door koning Hoessein Jordanië uitgegooid en vestigde nieuwe bases in de Palestijnse vluchtelingenkampen rond Beiroet en in Zuid-Libanon. De Libanese moslims hadden een strijdlustige en goedbewapende bondgenoot erbij in de vastgelopen conflicten met het christelijk volksdeel. In 1976 voegde zich daar het Syrische leger, binnengetrokken om aan de burgeroorlog een eind te maken, nog bij.

De coalities van elkaar met moderne wapens bestokende militia wisselden met de dag: Syriëers en Falangisten tegen Sunnieten en Palestijnen, Falangisten tegen Syriërs en iedereen onderling. De stad Beiroet veranderde in een hel van willekeurige bomaanslagen, ontploffende auto's en straatgevechten. Ook Friedmans flat werd op een dag met de daarin verblijvende ‘kraakwacht’ van Libanese kennissen opgeblazen. Reden: een ruzie tussen Palestijnse families over hun huisvesting. De staat Libanon bleef in dat geweld niet overeind. Alles wat een regering kon doen werd uitgelegd als ten bate van een van de strijdende partijen en was dat ook meestal.

De Amerikanen die in augustus '82 als vredesmacht werden binnengehaald, ontdekten pas na verloop van tijd dat het helpen van de (christelijke) regering door Sunnieten, Shi'iten en Hezbollahs werd uitgelegd als hulp aan de vijand. Hun Eureka kwam niet in bad maar met een knal: een aanslag op de Amerikaanse ambassade en het opblazen van het hoofdkwartier van de Mariniers. Ze vertrokken.

Ook de Israëlische invasie van Libanon in juni '82 hielp niet echt. De PLO verdween weliswaar grotendeels uit het land en de Israëli's stonden de Falangistische militia toe huis te houden in de vluchtelingenkampen van Sabra en Shatila, maar daarmee waren de Gemayels en hun bondgenoten nog niet weer echt in het zadel. De Israëli's hadden gedacht dat de christenen de echte Libanezen waren en kwamen er ook pas gaandeweg achter dat tweederde van het land inmiddels allerlei varianten van de Islam aanhing en niet op hen zat te wachten. Het was, na de Yom Kippoer-oorlog van '73, de tweede belangrijke deuk in het gevoel van onoverwinnelijkheid dat de Israëli's na de Zesdaagse Oorlog in 1967 bevangen had. Vanaf december 1987 ging het ook binnenshuis mis.

‘Nationaal thuis’

Het ontstaan van Israël loopt enigszins parallel met dat van Libanon. Bij dezelfde opdeling van het Ottomaanse Rijk viel Palestina toe aan de Engelsen, kreeg bij de Balfour-declaration de status van ‘nationaal thuis’ voor de joodse bevolking en ontving z'n huidige, volkenrechtelijk erkende grenzen uit handen van de Verenigde Naties in 1947 (de rest van Palestina werd feitelijk door Egypte en Jordanië in bezit genomen). Die vestiging van de Joodse Staat ging, zoals bekend, niet zonder slag of stoot - al was het maar omdat er nog andere mensen woonden.

Friedmans analyse van Israëls existentiële probleem is verhelderend. De grondleggers van de staat Israël, zo parafraseert hij de politicoloog Areyh Naor, hadden drie idealen voor ogen: Israël zou een joodse staat zijn; Israël zou een democratische staat zijn; Israël zou gelegen zijn in het historische vaderland. Gegeven de omstandigheden, zoals het lastige feit dat noch Palestina noch Israël zelf leeg en onbevolkt was, waren en zijn alleen combinaties van twee van die wensen haalbaar.

Een (overwegend) joodse en democratische staat kan alleen op een kleiner territoir dan het beoogde Palestina; een joodse staat in het historische vaderland kan alleen als die staat de aanwezigheid van enkele miljoenen Arabische burgers over het hoofd wil zien en dus niet democratisch is; een democratische staat binnen de grenzen van het Bijbels Palestina is door de volledige acceptatie van de anders gelovende burgers niet joods meer. Een dilemma waar achtereenvolgende Israëlische regeringen geen oplossing voor hadden.

Het duurde tot eind '87 voor de zevenhonderdduizend Arabische burgers in Israël en de ruim anderhalf miljoen in de bezette gebieden zich massaal van hun kant van dat dilemma bewust werden. Ze zijn geleidelijk aan economisch geïntegreerd geraakt in Israël, maar worden als tweederangsburgers behandeld (bisschop Tutu's recente vergelijking met Zuid-Afrika tijdens een bezoek aan Israël heeft weliswaar de Israëli's mishaagd, maar is niet helemaal onzinnig). Ze metselden de huizen van Israëli's die op hùn West Bank ging wonen, ze naaiden de keppeltjes voor de Gush Emunim, ze dreven winkeltjes en sommigen voeren er wel bij. De voormalige Engelse minister van Buitenlandse Zaken George Brown bracht in 1970 een bezoek aan de bezette gebieden en werd ontvangen door de burgemeester van Nabloes, Hamdi Qana'an. Hamdi, afkomstig uit een welvarende familie en voorzien van een ruim bemeten embonpoint, begon een klaagzang over de Israëli's: ‘Ze breken onze benen, ze stelen ons land, ze slaan onze kinderen, ze halen het eten uit onze monden.’ Na de laatste zin kon Brown zich niet meer inhouden, hij porde Hamdi in zijn buik: ‘You don't seem to be doing too badly for yourself, old chap!’

Ook dat is een deel van het verhaal: de Palestijnen in Israël zitten in goede en in kwade zin met handen en voeten aan het land en de Israëli's vast. Tekenend daarvoor is ook deze beperking die ze zich - al dan niet uit vrees voor de tegenmaatregelen - in hun opstand opleggen: er wordt met stenen gegooid en niet met Kalishnikovs geschoten (het aantal slachtoffers aan Israëlische kant is verrassend laag). De impliciete boodschap oogt meer een variant op ‘we willen eigen en/of gelijke rechten’ dan op de ouderwetse PLO-wens om alle Israëli's de zee in te drijven.

Juist die boodschap raakt aan het bovenbeschreven Israëlische dilemma. Daarmee zijn de Israëli's opgezadeld met een probleem dat een ingewikkelder en pijnlijker oplossing vraagt dan de Mossad op PLO-leiders afsturen, bases in Libanon bestoken of onderhandelen met Egyptenaren, Syriërs of Jordaniërs. Zoals een minister uit de Arbeiderspartij tijdens een etentje in 1988 tegen Friedman zei: ‘If you ask me, the sooner the Palestinians return to terrorism, the better it will be for us.’

From Beirut to Jeruzalem excelleert in dergelijke, tekenende, journalistieke anekdotes en in de analyse van de Israëlische kant van het Midden-Oosten probleem. Friedmans ontleding van de achtergronden van de rokende puinhopen in Beiroet en het gedrag van de omringende, Arabische staten blijft een beetje hangen bij stammentwisten en meedogenloze, autoritaire leiders. Seymour Hersh's wervende tekst op de achterflap: ‘If you're only going to read one book on the Middle East, this is it,’ is wat mij betreft dan ook meer gericht op de tweehonderd miljoen Amerikanen die nooit de New York Times lezen dan op de gemiddelde Europese Geïnformeerde Krantelezer.

■