Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Angstaanjagende openbaringen
Belcampiaanse fantastische vertellingen van Primo Levi

De zesde dag door Primo Levi Vertaling Reinier Speelman Meulenhoff, 288 p., f 36,50 (gebonden f 52,50)

Cyrille Offermans

In 1966 publiceerde de Italiaans-joodse schrijver Primo Levi (1919-1987) een verhalenbundel onder het pseudoniem Damiano Malabaila. De reden voor die vermomming was duidelijk: Levi wilde het boek niet in het verlengde zien van het werk waarmee hij inmiddels faam had gemaakt, zijn indringende Auschwitz-getuigenis Is dit een mens (1947) en het niet minder indringende verslag van zijn Oosteuropese omzwervingen ná de bevrijding uit het Lager in Het respijt (1963). Het betreffende boek, Storie naturali (Natuurlijke geschiedenissen), lijkt dan ook in niets op die eerste boeken: het bevat een serie fantastische vertellingen met voor het grootste deel een sterk science fiction-achtige inslag. Vijf jaar later publiceerde Levi een soortgelijke verhalenbundel, Vizio di forma (Vormfout). Uit deze twee boeken heeft vertaler Reinier Speelman een selectie gemaakt, die nu onder de titel De zesde dag in het Nederlands is verschenen.

Behalve als schrijver was Levi tot 1977 werkzaam als chemicus, een omstandigheid die hij maximaal heeft uitgebuit in de ronduit schitterende ‘verhalen van een leven’ in Het periodiek systeem (1975). Ook in De zesde dag speelt de experimentele wetenschap een essentiële rol, zij het ditmaal op oncontroleerbare, meestal ook volstrekt onwaarschijnlijke wijze. Ze dient om onmogelijke perspectieven op of veranderingen in de realiteit althans op papier mogelijk te maken. Maar ik heb, eerlijk gezegd, mijn twijfels over de literaire effectiviteit van deze fantasieën. Ze onthullen weinig, blijven vaak steken in het stadium van de vondst en bereiken slechts hoogst zelden een verrassende pointe. Sommige verhalen beginnen nog wel veelbelovend, maar dan weet Levi er toch weer niet die verontrustende draai aan te geven die je het vermoeden geeft dat het werkelijk ergens om gaat. Aardig bedacht, denk je dan, zeker, goed geschreven ook (hoewel het Nederlands van de vertaling nogal eens te wensen overlaat), maar so what?, waar heeft de auteur het op gemunt?

Gieren

In een aantal verhalen - ik doe een gok - moet het Levi's bedoeling zijn geweest de werkelijkheid met bizarre middelen te overtroeven. Neem ‘Engelachtige vlinder’, een verhaal over eugenetische experimenten met mensen dat, gezien onder meer de verwijzing naar de nazi-rassentheoreticus Alfred Rosenberg, gelezen moet worden tegen een reële historische achtergrond: de tijd vlak na de oorlog. Een aantal functionarissen, die geïdentificeerd kunnen worden als vertegenwoordigers van de geallieerde bezettingsmacht in Duitsland, is op zoek naar een zekere professor Leeb. Die moet een even fantastisch als gruwelijk experiment hebben uitgevoerd, waarbij mensen zijn veranderd in een soort gieren. Aan het eind van de oorlog zijn buurtbewoners het huis van Leeb binnengedrongen en die hebben, hongerig als ze waren, de dieren gedood en opgegeten. Het einde van het verhaal is vermoedelijk als waarschuwing bedoeld: Leeb is weliswaar onvindbaar, maar naar alle waarschijnlijkheid leeft hij nog, ‘en waarschijnlijk helemaal niet zo ver van hier’.

Dit is zeker niet direct een slecht verhaal (het bevat voldoende verzwegen of verhulde informatie om redelijk spannend te zijn), maar echt overtuigend vind ik het toch allerminst. En dat komt doordat de werkelijkheid waarnaar verwezen wordt - die van de eugenetische experimenten - al zo gruwelijk is dat de poging die met fantastische middelen te verhevigen welhaast een averechts resultaat moet opleveren. Het verhaal krijgt er op slag iets onschuldigs door, iets van een knetterende pseudo-horror à la Stephen King. Een droge documentaire aanpak zou hier aanzienlijk effectiever zijn geweest. Levi is trouwens in het algemeen onvergelijkelijk veel beter als hij van niets anders uitgaat dan zijn eigen ervaringen, als hij het heeft over overlevingsfantasieën die op reële weerstanden stuiten maar daar tegelijk hun vaak onwaarschijnlijk vernieuwende kracht aan ontlenen.

Primo Levi

Bijbel

Er zijn nogal wat verhalen in dit boek - de titel geeft dat al aan - waarin het gaat om het scheppen van leven ex nihilo. In ‘Goedkope orde’ (een van de oorspronkelijk zes verhalen waarin meneer Simpson figureert, een vertegenwoordiger van een firma die zich toelegt op de fabricage van technische wonderapparaten) gebeurt dat via een zogenaamde mimeet. Dat is een apparaat dat perfecte kopieën maakt, niet alleen van teksten of foto's maar evengoed van dingen en levende wezens: een dobbelsteen, een verdoofde spin en - op de zesde dag - een hagedis in winterslaap, die echter vanwege zijn skelet als mislukt moet worden beschouwd - de verwijzing is duidelijk. De zevende dag rustte de schepper uiteraard uit, en dat is hem gegund, maar het komt het verhaal niet ten goede. Het bloedt dood, zoals wel meer verhalen in dit boek.

Dat geldt niet voor het eigenlijke titelverhaal. Dat speelt vlak voor de vierde ijstijd en gaat over de problemen die er zoal komen kijken bij het ontwerpen van een prototype-Mens, van wie de nakomelingen de aarde moeten gaan bevolken. Eerdere pogingen om Superdieren te maken zijn mislukt. De discussie over zijn aard en eigenschappen (moet het een waterdier, een zoogdier dan wel een vogel worden?) wordt onderbroken door de komst van een bode: de ontwerpers zijn te laat, ‘ze’ blijken elders al een mens gemaakt te hebben, en wel - een aardige vondst - volgens een procédé waar de lezer moeiteloos dat van de bijbel in herkent.

Mulisch

In het nawoord wijst de vertaler op literaire invloeden die Levi blijkens dit boek heeft ondergaan: Pirandello, Buzzati en H.G. Wells. Meer dan aan deze auteurs moest ik echter menigmaal, onder meer bij het zojuist gememoreerde titelverhaal, denken aan onze eigen Belcampo. Een verhaal als ‘Scheppend werk’ - met zijn spiegelingen en verdubbelingen - zou zelfs zó uit Belcampo's koker hebben kunnen komen.

Een schrijver, Antonio Casella, heeft geen inspiratie. Ineens gaat de bel. Voor de deur staat James Collins, die een van de figuren uit het werk van Casella blijkt te zijn. Hij zegt in het Nationaal Park te wonen, samen met alle romanfiguren uit de wereldliteratuur (die helaas grotendeels uit de Italiaanse literatuur blijkt te bestaan). Die vondst maakt natuurlijk allerlei min of meer komische verwikkelingen mogelijk. Te meer is dat het geval wanneer blijkt dat Collins in het park uit verveling boeken is gaan schrijven, waarin de rollen zijn omgekeerd: Casella, zijn schepper, is er gedegradeerd tot romanpersonage, waardoor hij als feitelijk persoon zijn zelfstandigheid dreigt te verliezen. In het volgende verhaal treffen we hem dan ook aan in het park.

Trekken als bij Belcampo zijn eveneens te signaleren in het verhaal ‘Om u te dienen’: een telefoonnet krijgt langzaam maar zeker een eigen wil, het brengt op eigen initiatief verbindingen tot stand, breekt gesprekken af, spreekt mensen tegen en heeft uiteindelijk ‘alle verbindingen onder controle’. Het opmerkelijkste aan dit met een daverende klap eindigende verhaal is intussen de naam van de hoofdpersoon. Die luidt namelijk... Masoero! Het kan niet anders of deze ingenieur is het Italiaanse broertje van sergeant Massuro uit het te onzent wereldberoemde verhaal van Harry Mulisch, dat trouwens ook in ondoorgrondelijke mysteriositeit de evenknie is van Levi's verhaal. Alleen welke mythomane wondermachine dát contact heeft bewerkstelligd, is me vooralsnog een raadsel.

■