Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Wat niet de bedoeling van kunst is geweest
De bezeten miljoenendans van befaamde veilinghuizen

Inside Christie's door John Herbert Uitgever Hodder & Stoughton, 407 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 75,60

Adriaan Venema

Een paar jaar geleden verscheen La Collaboration van de gerenommeerde Franse historicus Henri Rousso, waarin de verschillende vormen van collaboratie in door Duitsland bezette gebieden werden behandeld.

Volgens Rousso was Willem Drees de oprichter van de Nederlandsche Unie, was Fentener van Vlissingen de man die leiding gaf aan het college van secretarissen-generaal en sneuvelden achtduizend Nederlandse SS'ers in Nederland in gevechten tegen Engelsen en Amerikanen. Allemaal onzin dus en daarom zo vervelend omdat, als het hoofdstuk over Nederland niet klopt, je je mag afvragen wat er van de andere hoofdstukken, waar je geen kijk op hebt, wél klopt. Ik vroeg het Rousso en stelde dat ik zijn hoofdstuk over Albanië bijvoorbeeld niet meer vertrouwde. ‘Uit Albanië heb ik overigens geen klachten gehad,’ was zijn antwoord. Ik leerde eruit dat je een boek uit een ander taalgebied op betrouwbaarheid kunt beoordelen door allereerst dat deel te bezien dat betrekking heeft op Nederland. Klopt dat, dan klopt de rest. Klopt dat niet, houd dan je hart vast voor de andere informatie.

Inside Christie's van John Herbert is de geschiedenis van het befaamde veilinghuis van de laatste dertig jaar. John Herbert was van 1959 tot 1985 hoofd van het public relations department van Christie's en had daardoor een goed inzicht in de lotgevallen rond de explosief gegroeide kunst- en antiekmarkt, waarvan de grote veilinghuizen Christie's en Sotheby's het middelpunt waren. Nemen we daarom die informatie uit Inside Christie's die betrekking heeft op de Nederlandse vestiging van Christie's.

Voor John Herbert is het een uitgemaakte zaak: die Nederlandse vestiging is belangrijk, en groei en bloei zijn onlosmakelijk verbonden aan de figuur van Harts Nystadt (die overigens onlangs de leiding van de vestiging heeft overgedragen). Nystadt en Christie's-Nederland komen een aantal keren in het boek voor als ondeelbare eenheid. De waarheid is echter dat de oprichter van de Nederlandse vestiging en de man die het bedrijf in Nederland groot heeft gemaakt iemand anders is; zijn naam komt in het boek echter niet voor en dat heeft een reden.

Het gaat om Andries Baart. In werkelijkheid is hij de man geweest die in 1973 door Christie's werd gevraagd om in Nederland een kantoor op te richten. Tot dan was hij als kunsthistoricus werkzaam op het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag. Baart was een groot kenner van de schilderkunst van voor de eeuwwisseling, en hij was de man die voor Christie's belangrijke collecties binnenhaalde. Onder zijn leiding werd Christie's, en dat was de bedoeling van de leiding in Londen, een belangrijk veilinghuis in Nederland, waar tot dan Sotheby's domineerde. Aan het begin van de jaren tachtig verhuisde Christie's naar het voormalige Maritiem Museum aan de De Lairessestraat en moest Andries Baart de leiding delen met de eerder genoemde Nystadt. Weer later werd hij door deze overvleugeld.

In 1988 raakte Baart betrokken in een schandaal. Hij zou een expertise hebben afgegeven voor een vals schilderij en werd door de politie aangehouden. Christie's reageerde overspannen door hem onmiddellijk te schorsen en daarna te ontslaan, hoewel zijn schuld niet was aangetoond. Later bleek de zaak geseponeerd en is men ervan overtuigd dat hij niet te kwader trouw, maar wel zeer naïef had gehandeld en het schilderij in kwestie voor echt had verklaard omdat hij vertrouwen had in de man die hem het werk toonde. De leiding van Christie's, die hem na de eerste berichten publiekelijk voor schuldig had gehouden, keerde niet meer op haar schreden terug en Baart stierf een jaar later, verbitterd en vereenzaamd, drieënvijftig jaar oud.

De veiling van Rembrandts ‘Titus’. In het midden, à la Napoleon, Norton Simon

Vandaar dat het ontbreken van zijn naam in een meer dan vierhonderd pagina's dik werk over Christie's een beetje lijkt op het (als we de proporties even vergeten) wegpoetsen van Trotski uit de Russische geschiedenisboekjes. Blijft daarmee de vraag hoeveel medewerkers van Christie's die in de afgelopen dertig jaar een rol hebben gespeeld in de geschiedenis van het bedrijf, op posten in Parijs, Zürich en New York, in het boek niet zijn terug te vinden omdat zij door het veilingbedrijf, om welke gronden dan ook, in de ban zijn gedaan.

Contract

Betekent dit alles nu dat het boek van Herbert ter zijde kan worden gelegd? Dat niet. Een diepgaande analyse van het veilingbedrijf is het niet, maar voor de geïnteresseerde leek die van het veilingbedrijf alleen de buitenkant kent, is er nog veel wetenswaardigs in te vinden. Herbert heeft zo dicht bij het vuur gezeten dat hij verhalen weet te vertellen die een opmerkelijk inzicht geven in de wereld van kunsthandel en geldmagnaten. Voor een van die verhalen ruimt hij zelfs een heel hoofdstuk in, en terecht.

In de jaren zestig was Christie's verwikkeld in een slag op leven en dood met aartsconcurrent Sotheby's. Dat veilinghuis leek de absolute winnaar geworden te zijn, en Herbert beschrijft hoe de nieuwe leiding van Christie's langzaam maar zeker terrein zou heroveren. Op twee fronten moest men het gevecht aangaan. Allereerst moest een veilinghuis ervoor zorgen om belangrijk werk in de veiling te krijgen. Meestal is het zo dat een verzamelaar die stukken wil verkopen contact opneemt met verschillende veilinghuizen en dat hij probeert zo gunstig mogelijke veilingcondities te verkrijgen. Dat betekent een zo laag mogelijk percentage voor het veilinghuis en een zo groot mogelijke zekerheid dat het kunstwerk wordt verkocht. In 1965 bijvoorbeeld slaagde Christie's er op deze wijze in de beroemde Titus van Rembrandt te bemachtigen. De inzendster kreeg de verzekering dat er kopers waren die boven de door haar gewenste limiet zouden gaan en bovendien zou Christie's de uitbetaling van de verkoopsom garanderen. Daarmee haalde Christie's Titus binnen. Dan ontstaat een nieuwe fase: de kopers moeten benaderd, vaak ver voor de veiling. Bij Titus was dat onder anderen Norton Simon, een Amerikaanse miljonair. Dit hoofdstuk in het boek van Herbert is werkelijk fascinerend. Vanuit het veilinghuis wordt Simon benaderd, en geen mens in de veilingzaal zal geweten hebben dat, toen Titus ter veiling werd opgedragen, er al lange onderhandelingen achter de rug waren. Dat zulke onderhandelingen wel eens verkeerd af kunnen lopen hebben we overigens onlangs gemerkt, toen Sotheby's een Australische koper een lening verstrekte om een schilderij van Van Gogh voor een astronomisch bedrag aan te kopen, alleen maar om er zeker van te zijn dat de Van Gogh een wereldrecordprijs zou halen.

In 1965 bestond dat probleem bij Simon niet. Alleen moest er veel gesproken worden over de wijze van bieden door Simon, omdat hij absoluut niet publiek wilde maken dat hij de koper was. Men sprak af dat hij bood zolang hij op zijn stoel bleef zitten. Als hij opstond, was het bieden voorbij.

Het ging tijdens de veiling mis. Simon begon in persoon te bieden. De veilingmeester raakte in de war omdat hij van de oude afspraak uitging, die zelfs op schrift was gesteld. Op een gegeven ogenblik stopte Simon met bieden, maar hij bleef wel zitten. Toen het schilderij de prijs van acht miljoen haalde en de laatste bieder de Marlborough Fine Arts-galerie was, wendde de veilingmeester zich een aantal malen tot Simon met de opmerking ‘er is nu tegen u geboden’, maar de Amerikaan reageerde niet en tenslotte werd het schilderij aan de Londense kunsthandel toegeslagen. Pas toen stond Simon op, hij was woedend. Hij beschuldigde in de veilingzaal de veilingmeester ervan dat deze de afspraak niet was nagekomen. Hij haalde zelfs het geschreven contract over de biedwijze te voorschijn. De veilingmeester besloot daarop het schilderij opnieuw te laten veilen en Simon kreeg het tenslotte toegewezen, nu tot woede van de oorspronkelijke koper. Het moment waarop Simon en de veilingmeester met elkaar botsten in aanwezigheid van honderden toeschouwers, persfotografen en televisiecamera's was een dramatisch hoogtepunt en daarbij een nachtmerrie voor het veilinghuis. Later bleek dat het lang duurde voordat de Britse regering een uitvoervergunning gaf voor het schilderij. Het veilinghuis moest de verkoopster onmiddellijk uitbetalen, maar Simon betaalde pas toen hij het schilderij in handen kreeg, wat Christie's zoveel rente kostte dat er van de winst nauwelijks iets overbleef.

Kluizen

Het is een van de vele verhalen in het boek, waarin winzucht en competitie een grote rol spelen. Want het moet gezegd: over liefde voor kunst wordt weinig gerept. De internationale kunsthandel die zich in en rond de veilingzalen afspeelt, heeft meer te maken met een bezeten miljoenendans dan met aandacht voor het oude ambacht van de kunsthandel.

Dat ambacht heeft zich teruggetrokken achter de deuren van de oude gerenommeerde kunsthandels zoals men die in Londen nog zoveel aantreft. Een man als Herbert kan daar, als publiciteitsman van een veilinghuis, nauwelijks rouwig om zijn en in zijn boek bekommert hij zich dan ook niet om de verschuiving die de laatste jaren heeft plaatsgevonden van het vakmanschap van de handelaar naar het efficiënte management van de veilingmeester, wiens enige streven lijkt te zijn om meer records te vestigen en nieuwe bronnen aan te boren. ‘Tokyo Here We Come’ is dan ook niet voor niets de titel van een ander hoofdstuk, waarin beschreven wordt hoe men erin slaagde Japan geïnteresseerd te krijgen om in kunst te gaan investeren. Daaraan is vanaf het midden van de jaren zestig gewerkt, en de Japanse koper is niet meer van het internationale kopersplatform weg te denken. Voor honderden miljoenen per jaar verhuizen schilderijen naar Japan om daar te verdwijnen in de kluizen van grote firma's, wat ook niet de bedoeling van kunst kan zijn geweest.

In feite is Inside Christie's daarom een tamelijk deprimerend boek. De opsomming van transacties en de aardige anekdotes kunnen dan van tijd tot tijd intrigeren en amuseren, maar de lezer blijft toch met de indruk achter dat we het zo langzamerhand, als we het over schilderijen hebben, eigenlijk alleen over geld hebben.

Dat is natuurlijk ook de schuld van John Herbert zelf, die er niet in slaagt met zijn blik buiten de muren van Christie's te komen. Hij doet geen enkele poging te verklaren wat de redenen zijn dat de kunsthandel zo is veranderd: hij constateert en vindt het eigenlijk allemaal prachtig. Het boek is een dikke, vaak boeiende, maar soms irritante uitleg van de groei en bloei van Christie's met een triomfantelijke ondertoon naar de aartsrivaal Sotheby's, alsof Herbert heeft willen zeggen: jullie hebben ons klein willen krijgen, maar het is jullie niet gelukt.

Het is dan ook niet toevallig dat het boek eindigt met een aantal grafieken waarin de resultaten van de beide veilinghuizen met elkaar worden vergeleken.

Eigenlijk dringt zich de vraag op waarom tot op heden geen serieuze historicus zich heeft beziggehouden met de geschiedenis van het veilingwezen als een opvallende vorm van menselijk handelen (in de breedste betekenis van het woord). John Herberts boek zal dan een bron zijn, meer niet. Een subjectieve bron, van een man die zo verbonden is met zijn bedrijf, dat hij tientallen jaren heeft gediend, dat hij zich een wereld buiten Christie's nauwelijks meer kan voorstellen. Wie deze beperking op de koop toe neemt, komt overigens toch nog flink aan zijn trekken, want Herbert is, en daarin wortelt hij in een goede Engelse traditie, een goed causeur, die zijn verhalen ook nog op papier heeft gezet.

■