Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

De selecte hartstocht bedreigd
Wat is eigenlijk een ‘cultboek’ of ‘cultfilm’?

Een uitgelezen hartstocht De geschiedenis van 50 cultboeken in de 20ste eeuw Samengestelling Jaap Goedegebuure, Arnold Heumakers, Robert Klein. Met interviews door Hans Bouman, Dirk van Ginkel Illustraties van Siegfried Woldhek Uitgever Libris. 208 blz., f 19,90

R. Ferdinandusse

Bij de vele woorden en begrippen die misbruikt worden, begint cult een ereplaats te krijgen. Elke film die in het verleden meer dan duizend kijkers kreeg, elk boek dat een keer herdrukt is, loopt het risico het etiket cult opgeplakt te krijgen.

Er zijn nu zelfs beschouwingen waarin Gone with the Wind tot de cultfilms gerekend wordt, alleen maar omdat het een rolprent uit de oudheid is, die door velen nog steeds vereerd wordt. Gone is geen cult maar, om in filmtermen te blijven, a legend, een legende, bij zijn geboorte al met Oscars overladen en in de loop van de tijd en door de constante hervertoningen voorzien van fabelachtige contouren. Casablanca dan? Casablanca is in ieder geval een cultfilm geweest. Toen de film in 1942 in de bioscoop kwam keek niemand ervan op. Pas een jaar later, toen hij opnieuw werd uitgebracht omdat Churchill en Roosevelt een ‘topconferentie’ in de stad van die naam hielden kwam het succes (en een Oscar als ‘beste film’). De film begon een tweede leven in het begin van de jaren zestig, toen Humphrey Bogart wederopstond en op Amerikaanse universiteiten werd gezien. Bekend uit die tijd zijn de jaarlijkse hervertoningen in het Brattle Theatre in Cambridge, Massachusetts, waar het(zelfde) publiek de gewoonte had befaamde stukken van de dialoog hardop mee te spreken. De schare discipelen was toen klein, maar breidde zich gestadig uit. De film kwam steeds vaker op televisie, geldt door zijn reputatie als most outstanding cultfilm nu algemeen als meesterwerk en is daardoor bij zo ontzaglijk veel intellectuelen op de video terecht gekomen, dat hij gevoeglijk van de cultlijst kan worden afgevoerd en in de klassieke erehemel binnengeleid.

Jan Cremer, tekening van Siegfried Woldhek

D.H. Lawrence, tekening van Siegfried Woldhek

Want een van de voornaamste kenmerken van een cultfilm is dat de schare discipelen klein en select is; daarbij hoort natuurlijk dat vertoning en verspreiding beperkt zijn en het allermooiste is het als de rolprent al vanaf het begin omstreden of verworpen is geweest. Eigenlijk is dat een voorwaarde: cult is iets mooi vinden, iets vereren dat indertijd dooreen massa klootzakken verworpen is. John Wayne, een rechtse, domme doerak is altijd door de intelligentsia uitgekotst, en juist daarom is de western Rio Bravo, op zichzelf al prachtig, nog eens méér cult dan ooit.

Maar helaas leven we in een tijd van massacultuur, waar slimme vogels en geldmakers alles herdrukken en hervertonen. Dat is op zichzelf mooi, maar tegelijk ook verschrikkelijk: wat vandaag geestelijk eigendom van een kleine groep liefhebbers was, kan morgen, opgepept door de publiciteit (jongens, jongens, we moeten nu allemaal James Purdy gaan lezen) ineens een rage zijn, waardoor de lol er eigenlijk alweer af is. Roger Corman, regisseur van veel horrorwerk, werd door de critici van zijn dagen uitgespuwd, maar bouwde langzaam een kleine, groeiende kring van bewonderaars op, die een aantal van zijn films aanbaden alsof ze Gods woord waren. Die aanbidders spoedden zich vroeger naar elke incidentele nachtvoorstelling om zich opnieuw te laven aan The Little Shop of Horrors (1960). Maar ja, exact deze dagen is het kreng bijna elke week op FilmNet te aanschouwen, met alle ellende van dien. De aanbidder kan nu niet meer élke keer weer kijken en wat overblijft is de pest in omdat de film gemeengoed lijkt te worden.

Zou het met boeken anders zijn? Bij de Librisboekhandels (en naar ik aanneem ook daarin alleen verkrijgbaar) verscheen Een uitgelezen hartstocht, de ‘geschiedenis van 50 cultboeken in de 20ste eeuw’.

In het voorwoord (van Jaap Goedegebuure) wordt als voorbeeld van een cultboek genoemd Die Leiden des jungen Werthers. Heel de jeugd dier dagen (1774) raakte in de ban van het boek, iedereen las het, schreef het na, kende het uit het hoofd, en enkelen pleegden zelfs op dezelfde wijze als Werther zelfmoord. Dat heeft veel weg van een cultus, maar is het daardoor een cultboek? Na het lezen van Pietje Bell zetten honderden kwajongens een speld in de drukbel van de weduwe om de hoek, maar is het daardoor een cultboek? In hetzelfde voorwoord haalt Goedegebuure Jan Siebelink aan die bekende dat hij zijn cultboek, A rebours van J.-K. Huysmans veel minder goed begon te vinden vanaf het moment dat het in bredere kring gewaardeerd werd. Dat is al een criterium dat beter te hanteren valt.

De lijst van vijftig van deze eeuw wordt geopend met Conan Doyles The Hound of the Baskervilles (uit 1902), dat wordt aangeprezen met: ‘Sherlock Holmes ook het bovennatuurlijke te slim af.’ en waarvan Goedegebuure niet veel meer weet te zeggen dan dat het tot Holmes' bekendste en meest geliefde avonturen hoort. Dus cult? Uit 1928 stamt het op de lijst voorkomende Lady Chatterley's Lover, dat door een verspreidingsverbod en veel rechtszaken pas in de jaren zestig ongekuist kon verschijnen. Ik kan me voorstellen dat het daarom veel gelezen is, ik kan me ook voorstellen dat het lezeressen naar de tuinman heeft gedreven, maar dat het als roman een kringetje van vereerders en herlezers heeft opgebouwd, waardoor het woord cult gerechtvaardigd is, lijkt me sterk.

Non-boek

Hetzelfde geldt, denk ik, voor 1964: Ik, Jan Cremer. Dat boek was, staat erboven, de schrik van fatsoenlijk Nederland en dat was toen waar. Het was een onverbiddellijke bestseller, een stukgelezen boek. Cremer nam alle wijven die hij daarin tegenkwam met de flipstand, maar zelfs dat is, in tegenstelling tot het Leiden van de jonge Werther, hier geen cultus geworden - kan het vermaak van miljoenen tot cult gerekend worden? Bij Winnie de Poeh (1926), door miljarden genoten, schrijft Goedegebuure dan ook: het boek werd binnen een halve eeuw een legende.

Een van de vijftig is (1934) Terug tot Ina Damman. Daar wordt bij uitgelegd dat Vestdijk, naast een bekend romancier, die door velen gelezen wordt, ook door een enigszins georganiseerde groep liefhebbers is verheven tot cultfiguur; die groep viert die eredienst door bijna gezamenlijk zijn oeuvre te bestuderen. Vestdijks debuut, schrijft Goedegebuure, is daarom zo bijzonder omdat het de thematiek van vier decennia schrijverschap richting geeft. Dus: een cultboek?

Een uitgelezen hartstocht is op die manier een merkwaardig non-boek geworden: de samenstellers hebben op eigen gezag vijftig markante boeken tot ‘cult’ verheven en zijn vervolgens gaan beredeneren welke definitie daarbij zou kunnen passen, en kunnen die vervolgens niet vinden. Het varieert, zeggen ze, met de interesses van individuele lezers, met de mentaliteit van een tijdperk of met groepscodes. Meulenbelts De schaamte voorbij is cult omdat feministen het lazen omdat ze feminist waren. Zo liepen lezers ook te hoop bij boeken die schandaal veroorzaakten of die appelleerden aan bovenzinnelijke factoren (Lampo's Joachim Stiller staat er dus ook bij). De vijftig titels worden begeleid door een korte tekst (de meeste zijn van Goedegebuure, de rest van Heumakers), en die tekst maakt duidelijk waar het boek over gaat en duidt vaag aan dat het verschijnen ervan maatschappelijke gevolgen had. Maar van het effect op de individuele lezer, waarom het boek op het nachtkastje ligt, of elke vakantie herlezen wordt, waarom het cult is, wordt niet gerept, behalve de platitude dat een gelovige nooit uitgelezen raakt in de bijbel. Generaties schrijvers, ook in ons land, zijn beïnvloed door Raymond Chandler, de getuigenissen zijn aanwezig, maar ik zou hem nooit een cultschrijver durven noemen. Maar hij past in de vage omschrijving van de samenstellers, en is dus ten onrechte weggelaten.

Het zwakke uitgangspunt van het boek wordt nog eens gedemonstreerd door de vijftien interviews met lezers die het boek opvrolijken, van Anton Dreesmann (‘Simon Vestdijk’) via Mulisch (‘Bram Vingerling’), Karel van het Reve (‘Chandler’) tot Renate Dorrestein (‘Alice in Wonderland’). Maar hoogstzelden loopt de opvatting van die ingepaste geïnterviewden parallel met de hoogdravendheid van hun omgeving.

Franz Kafka, tekening van Siegfried Woldhek

Er verschijnen zo ontzaglijk veel boeken dat de neiging tot rubriceren en indelen en categoriseren te verdedigen valt. Maar het aardige van cult was dat het iets geheimzinnigs had, je wist niet zeker hoeveel anderen het geheim ook ontdekt hadden. Vijftien jaar geleden las iedereen de Japanse thrillers van Robert L. Duncan, totdat iedereen in kranten en weekbladen begon te schrijven dat iedereen de Japanse thrillers van Robert L. Duncan las. Toen was de lol eraf en werden het normale boeken. De cult is nu door Libris, omdat er weer een boek bij moest, vastgelegd; voor critici die beter zouden moeten weten een leuke schnabbel. Het wachten is nu verder op het warenhuis of de keten die komt met de cultboeken die eigenlijk écht cult zijn.

Tot die tijd lezen we stiekem verder.

■