Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Pasternak
Vervolg van pagina 1

spreekt voor zichzelf.

De feiten van Pasternaks leven zijn, mede door de uitgebreide correspondenties die hij voerde, tamelijk bekend. Hij groeide op in een artistiek milieu; zijn vader was een bekend kunstschilder, zijn moeder concertpianiste. Aanvankelijk leek ook Pasternak voorbestemd voor een muzikale carrière. Hij dweepte met Skrjabin, een van de vele kunstenaars van die tijd met wie zijn ouders persoonlijk contact hadden en raakte, toen hij op zestienjarige leeftijd een tijdlang in Berlijn woonde, onder de invloed van Wagner. Niettemin won uiteindelijk de poëzie, misschien dank zij zijn verblijf in Marburg, waar hij filosofie studeerde bij Hermann Cohen, en leerde zijn gedachten en idee-

Centrifuge

In de jaren vlak voor de Eerste Wereldoorlog maakte Rusland, cultureel gezien, een hectische tijd door. In de schilderkunst (Malevitsj, Larionov, Gontsjarova) volgde de ene abstracte school op de andere en ook in de literatuur vormden zich talloze groepen en groepjes, die zich allemaal afzetten tegen het tot die tijd dominerende symbolisme. Pasternak werd geen lid van de belangrijkste nieuwe groepering in de poëzie, de Cubofuturisten, waar onder meer Chlebnikov en Majakovski deel van uitmaakten. De Cubofuturisten waren heel extreem in het afwijzen van het verleden. De groep waar Pasternak zich bij aansloot, Centrifuga, was veel gematigder, wat overigens niet zeggen wil dat de dichter de Cubofuturisten niet waardeerde. Vooral met Majakovski had Pasternak een uitstekende relatie, de dichters bewonderden elkaar wederzijds.

Pasternaks eerste gedichtenbundel, Tweeling in de wolken, verscheen in 1914, maar trok niet bijzonder de aandacht. Wel zijn in zijn vroege poëzie de belangrijkste elementen van zijn werk reeds duidelijk aanwezig: een vrij strakke versvorm, uiterst scherpe, verrassende beelden, waar vooral de natuur een belangrijke rol in speelt en een zeer persoonlijk klinkende stijl, terwijl het ‘ik’ van de dichter toch op de achtergrond blijft.

Mijn zuster het leven (1922), Pasternaks derde bundel, bracht hem brede erkenning en waardering. Inmiddels was het bestaan, na de revolutie en in de chaotische tijd van de burgeroorlog, erg zwaar geworden. Pasternak stond niet afwijzend tegenover de revolutie, maar was geen revolutionair, zoals Majakovski. Anders dan Majakovski hield hij zich niet bezig met maatschappelijke en politieke problemen. Hij leefde uitsluitend voor de kunst, die in zijn ogen losstond van de zich steeds weer wijzigende politieke situatie. Om in zijn levensonderhoud te voorzien aanvaardde hij opdrachten voor het vertalen van poëzie en toneel (Shakespeare), waarin hij een grote vaardigheid bereikte.

Majakovski

Eveneens in 1922 trouwde Pasternak met een joods meisje uit Petersburg, Jevgenia Louré. Uit dit huwelijk werd een zoon geboren, Jevgeni; deze heeft zich na de dood van zijn vader uitvoerig met diens literaire nalatenschap beziggehouden en heeft nu eindelijk de mogelijkheid de resultaten van zijn arbeid in de Sovjetunie te publiceren.

In de jaren twintig ontwikkelde Pasternak zich als dichter én als prozaschrijver. Behalve lyriek schreef hij een paar lange epische gedichten, een aantal prozastukken en zeer boeiende autobiografische geschriften, waaronder het bekende Vrijgeleide (1929-31). Hierin schetst hij een beeld van zijn eigen ontwikkeling en wijdt hij tevens prachtige bladzijden aan zijn ontmoetingen met Majakovski.

Rond 1930 kwam er een einde aan Pasternaks eerste huwelijk en trouwde hij met Zinaida Nikolajevna Neigaus, de vrouw van een door hem zeer bewonderde pianist. Neigaus beroemde zich erop dat zijn praktische vermogens zich beperkten tot het vastmaken van een veiligheidsspeld en dat zijn vrouw de rest voor hem deed. Een dergelijke relatie was voor Pasternak ook wel aantrekkelijk. Hoewel zijn tweede huwelijk naar alle waarschijnlijkheid niet echt gelukkig was - er zouden nog andere vrouwen een rol spelen in zijn leven - heeft het formeel altijd stand gehouden. In elk geval schiep Zinaida de omstandigheden waarin Pasternak rustig kon werken en heeft ze hem vaak doeltreffend afgeschermd van de buitenwereld.

Stellingname

Die buitenwereld maakte in de jaren dertig een groot aantal slachtoffers onder de dichters en schrijvers. Het is een wonder dat Pasternak nooit is gearresteerd in de periode van de zuiveringen toen zovelen van zijn collega's en vrienden in de kampen verdwenen of werden geëxecuteerd. Vermoedelijk heeft Stalin, met wie Pasternak zo nu en dan persoonlijk contact had, hem de hand boven het hoofd gehouden. Dat betekende overigens niet dat Pasternak zijn gang kon gaan. Op de congressen van de Schrijversbond werd hij vaak heftig aangevallen en om zijn apolitieke houding veroordeeld. In deze jaren kon hij eigenlijk alleen vertalingen publiceren.

Nog voor de Tweede Wereldoorlog begon Pasternak aan wat zijn meest ambitieuze project zou worden, de roman Dokter Zjivago, die uiteindelijk in 1957 zou worden gepubliceerd. Pasternak situeert zijn roman in de eerste helft van de twintigste eeuw in Rusland (de hoofdpersoon, Joeri Zjivago, sterft nog voor de grote zuiveringen beginnen). Het boek is echter geen traditionele roman in de zin van een uitvoerige, kroniekachtige beschrijving van personages en hun lotgevallen tegen de achtergrond van een bepaalde historische ontwikkeling, zoals Tolstoj of Zola die hebben gemaakt. Dokter Zjivago moet eerder gezien worden als de apotheose van een lyrisch oeuvre, een uiterst persoonlijke, filosofisch-poëtische stellingname tegenover de tijd en tegenover het bestaan in het algemeen. Het is onzin, zoals zo dikwijls wordt gedaan, Pasternak te beschuldigen van technische tekortkomingen, omdat hij geen psychologisch afgeronde portretten heeft gecreëerd of te veel toevalligheden heeft toegelaten in zijn boek. Pasternak wilde juist bewust afstand nemen van het negentiende-eeuwse geloof in objectieviteit en in de wetten van oorzaak en gevolg. Primair in zijn roman is niet de causaal verbonden keten van gebeurtenissen, maar het leven in zijn totaliteit, dat zelf kiest hoe het zich zal realiseren op grond van de talloze mogelijkheden die worden geboden en dat zich niet onderwerpt aan logische of historische wetten. Dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat het leven van een individu gemakkelijk is. Integendeel, het leven is veel meer dan, zoals een Russisch spreekwoord zegt, ‘een veld oversteken’. In een van zijn bekendste gedichten, opgenomen als gedicht van Joeri Zjivago aan het slot van de roman, beschrijft Pasternak het dilemma als volgt:

't Rumoer verstomt. Ik sta nu op de planken,
En leunend met een schouder tegen 'n deur
Ontraadsel ik de verre echoklanken
Wat er met mij, na heden, nog gebeurt.

Het nachtelijke donker slaat mij gade
Door duizenden binocles in de zaal.
Zo mogelijk, laat Gij dan, Abba Vader,
Voorbijgaan aan mijn lippen deez' bokaal.

Ik houd van Uw halsstarrige beramen,
Tot spelen van die rol ben ik bereid.
Maar dadelijk speelt er een ander drama.
Ik bid U, geef mij deze keer respijt.

De schikking der bedrijven laat zich

dromen,

Het einde van de reis is al voorspeld.
Ik sta alleen, temidden van schijnvromen.
Het leven is geen wand'ling door een veld.

Al eerder was Pasternak genomineerd voor de Nobelprijs, maar het verschijnen van Dokter Zjivago maakte aan alle aarzelingen van het Nobelcomité een einde. De roman maakte een ware zegetocht over de wereld en werd in tientallen talen vertaald. De Sovjetautoriteiten waren echter woedend. Pasternak had eerst geprobeerd zijn roman in eigen land te publiceren, maar toen dat niet mogelijk bleek - de redacteuren van tijdschriften en uitgeverijen vonden het te gevaarlijk - had hij het manuscript aan de Italiaanse uitgever Feltrinelli ter hand gesteld. Zonder officiële toestemming in het Westen publiceren was al een ongehoorde daad, maar daar ook nog de Nobelprijs voor krijgen kon niet ongestraft gelaten worden. In een misselijk makende hetze, waaraan ook vele schrijvers hun steentje bijdroegen, werd Pasternak gedwongen de prijs te weigeren; men dreigde hem anders het land uit te zetten. De hele affaire heeft zijn dood zonder twijfel versneld. Hij stierf in 1960 en werd begraven onder enorme belangstelling; sinds Tolstoj had Rusland zo'n ‘nationale’ schrijver niet meer gehad.

Kunst en leven zijn sterker dan de wisselvalligheden van de geschiedenis. Dertig jaar na het verschijnen van Dokter Zjivago in het Westen is de roman eindelijk ook in de Sovjetunie gepubliceerd en wordt het verzameld werk van Pasternak daar in vijf delen in een oplage van driehonderdduizend exemplaren uitgegeven. De verhoudingen zijn weer rechtgetrokken. Een politiek bestel kan het een kunstenaar wel moeilijk maken, hem zelfs fysiek uit de weg ruimen, maar uiteindelijk triomfeert toch de kunst - de bevestiging van het leven.

■

BORIS PASTERNAK
door Peter Levi
Uitgever Hutchinson, 310 p.
Importeur Nilsson & Lamm, f 67,85
BORIS PASTERNAK
The Tragic Years 1930-1960
door Evgeni Pasternak
Uitgever Collins Harvill, 278 p.
Importeur Van Ditmar, f 58,65
AUTOBIOGRAFISCHE GESCHRIFTEN
door Boris Pasternak
Vertaling, commentaar en nawoord
Charles B. Timmer
Uitgever De Arbeiderspers (Privé-domein), 283 p., f 49,20