Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 11]

Kleine steentjes in een heel grote vijver
De toppen van Martha Gellhorns journalistieke werk

The View from the Ground door Martha Gellhorn Uitgever Granta Books, 459 p. Importeur Penguin Nederland, f 60,40

Louise Fresco

Ik heb slechts één teleurstelling bij het lezen van Martha Gellhorns schitterende bundel reportages die vijf decennia beslaat. En dat is dat het onwaarschijnlijk is dat er ooit nog een sectie getiteld ‘The Nineties’ zal komen. Gellhorn is nu in de tachtig en kan terugzien op een uiterst produktief leven als verslaggever. Heel veel van wat zij heeft geschreven, heeft nog steeds een grote actualiteit en wordt gekenmerkt door een heldere, bijna simpele stijl waardoor ook vandaag nog veel reizende journalisten zich zouden moeten laten inspireren.

Martha Gellhorns leven zou op zich al een boek waard zijn. Op haar eenentwintigste arriveerde ze in Parijs met vijfenzeventig dollar op zak en de overtuiging dat ze als buitenlandse correspondent zou worden. Na een paar jaar in Europa keerde ze terug naar de Verenigde Staten, waar ze zich verdiepte in de effecten van de depressie op het Diepe Zuiden. In 1934 publiceerde ze daarover The Trouble I Have Seen, waarmee ze op slag bekendheid verwierf. Er zouden nog drie boeken volgen over dit onderwerp, dat Gellhorn, die zelf afkomstig was uit Missouri, zo na aan het hart lag. Vanaf 1937 werkte ze als oorlogscorrespondent onder meer in Spanje en China en in verschillende delen van West-Europa. Haar stukken hierover zijn onlangs opnieuw gebundeld als The Face of War (en stonden op mijn lijstje van beste boeken van het afgelopen jaar).

Na de Tweede Wereldoorlog reisde Martha Gellhorn als free-lance reporter naar alle delen van de wereld die haar interesseerden, van Vietnam tot het Midden-Oosten. In Midden-Amerika en Cuba woonde ze gedurende verschillende jaren, maar ook bracht ze regelmatig bezoeken aan Oost-Europa. De stukken die ze over dit deel van de wereld schreef blijven interessant. Hoewel ze op het eerste gezicht enigszins gedateerd zouden kunnen lijken, verdienen ze, juist in het licht van de recente gebeurtenissen, misschien opnieuw aandacht. Zo is haar oordeel over de Duitsers - ‘het ongeneeslijke egocentrisme in het Duitse denken (...), hun onvermogen om zich in de positie van anderen in te denken’ - onverwacht hard.

The View from the Ground bevat hoogtepunten uit al haar verschillende journalistieke periodes. Uit de jaren dertig is er bijvoorbeeld een ijzingwekkend stuk over een lynchpartij in Mississippi, naast ‘Obituary of a Democracy’, over de terugtrekking van het Tsjechische leger in december 1938, dat zo in de zaterdagbijlage van NRC Handelsblad zou passen. ‘Je kon de vluchtelingen altijd herkennen aan hun schouders, aan de manier waarop ze hun hoofd hielden en aan hun vermoeidheid.’

Martha Gellhorn, 1987

Eichmann

Uit de jaren zestig valt vooral haar verslag van het proces tegen Eichmann op en haar opmerkingen over de noodzaak van dit proces krijgen een nieuwe actualiteit in het licht van de recente kritiek op de processen tegen Demjanjuk en Barbie. Ze spreekt haar verontwaardiging uit over mensen die protesteerden tegen dit soort processen, omdat ze het te langdradig vonden, onnodig of een uitnodiging tot antisemitisme. In Gellhorns ogen was het proces essentieel, al erkent ze dat het nooit meer dan een gedeeltelijk verslag kan geven, ‘want het toneel van de misdaad was een heel continent (...). Niemand kan de volledige dimensies van de twintigste-eeuwse mens zien zonder het proces-Eichmann te bestuderen. Verveelt het ons misschien om te horen over het lijden van een volk?’ Ze concludeert, in een van haar mooie, haast onvertaalbare krachtige zinnen: ‘Deadness of imagination, deadness of heart are fatal diseases.’ Dat ze enigszins generaliseert over de pro-joodse houding van de Nederlanders tijdens de oorlog is haar, gezien het gebrek aan gedetailleerde analyses hierover op dat moment, graag vergeven.

Het laatste stuk uit de bundel, ‘The Eighties’, is speciaal voor de gelegenheid geschreven en zou wat mij betreft verplichte eindexamenliteratuur mogen worden voor iedere middelbare scholier. Het is een vurig en geestig pleidooi tegen de onverschilligheid en zelfgenoegzaamheid van de politici van deze decade. ‘In my considered opinion, this decade is infuriating and shabby,’ begint ze, om vervolgens zowel Reaganomics als Thatcherism neer te sabelen. In haar ogen is het enige voordeel dat Amerika boven Groot-Brittannië heeft, het feit dat de Amerikaanse grondwet een maximum van twee termijnen stelt aan het presidentschap. Maar het meest bewogen is Gellhorn als ze zich richt tegen martelingen: ‘Er is geen ontzettender schande in de wereld, hoewel de wereld overvoerd is met wreedheid, dan het bestaan van martelingen.’ Dit thema heeft ze eerder op aangrijpende wijze uitgewerkt in een stuk voor Granta uit 1984.

Martha Gellhorn, 1940
abc

Alleen als ze over Cuba schrijft (‘the only communist success story’) mis ik haar relativerende kritische geest. Afgezien van deze uitzondering, kan ik niet anders dan de persoon van Gellhorn en haar werk bewonderen. Er zijn weinig mensen die zo vroeg, en zo consequent, stelling hebben genomen tegen onrecht en oorlog, en altijd hebben getracht te oordelen op basis van observaties in plaats van ideologieën. Zoals ze zelf bescheiden opmerkt: ‘Mijn hele leven lang heb ik kleine steentjes in een heel grote vijver gegooid, en ik kan niet weten of een van die steentjes ook maar de kleinste rimpeling heeft veroorzaakt. Maar daarover hoef ik me geen zorgen te maken. Mijn verantwoordelijkheid lag in de poging. Schrijvers werken alleen, maar ik voel me niet alleen. Ik behoor tot een wereldwijde kring van mannen en vrouwen die betrokken zijn bij het welzijn van deze planeet en haar minst beschermde inwoners.’ In de jaren negentig, waarin, naar ons voorspeld wordt, de zelfgenoegzaamheid en de cocooning nog meer om zich heen zullen grijpen, zal zo'n eigenzinnige stellingname-node gemist worden.

■