Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 10]

De schaduwgeschiedenis van het lezen
Cyrille Offermans over het ‘klassieke lezen’ van George Steiner

Cyrille Offermans

Behalve als eminent geleerde geniet George Steiner een reputatie als cultuurpessimist. Met grote welsprekendheid verkondigt hij het einde van het woord en, niet om enig citaat verlegen, het einde van de geletterdheid. Wij bevinden ons, aldus Steiner, in een eindtijd. Wij beleven de epiloog van een beschaving die werd gekenmerkt door een fundamenteel vertrouwen in het woord. Die beschaving heeft vele eeuwen geduurd, van de voorsocratici tot de late negentiende eeuw. Toen werd het vertrouwen in het woord opgezegd. Rimbaud en Mallarmé markeren een breuk die Steiner beschouwt als een van de weinige echte revoluties in de westerse geschiedenis.

Min of meer parallel daaraan verloopt in Steiners optiek de geschiedenis van het lezen. Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw, vanaf Montaigne en Bacon, tot omstreeks 1950 werd er nog gelezen ‘in de klassieke betekenis van het woord’, weliswaar niet door iedereen maar dan toch door een elite. Voor haar was lezen, in stilte en eenzaamheid, het middel bij uitstek om zich de gecanoniseerde waarden van de beschaving eigen te maken. Die elite had gezag, al was het maar omdat ze gelieerd was met de macht: haar criteria waren die van de cultuur als geheel. Die tijd, daarin heeft Steiner ongetwijfeld gelijk, is voorbij, en naar het zich laat aanzien: definitief.

Als George Steiner het heeft over lezen in de klassieke zin van het woord roept hij haast altijd een beeld op van kloosterlijke ascese. Het ‘ingespannen, nauwgezet en geconcentreerd lezen,’ zegt hij, is een kunst die nog slechts door een daarin opgevoede en geschoolde minderheid wordt beheerst. Grote nadruk legt hij op het gewicht van de traditie, op het feit dat de westerse literatuur, tot voor kort, ‘zo vergaand door verwijzing gekenmerkt’ werd, zodat ‘elk belangrijk werk een variant en afspiegeling kan heten van wat eraan vooraf ging.’ Grote waarde hecht hij daarom aan de kennis van die traditie en aan het van buiten leren van canonieke teksten. Natuurlijk heeft hij ook wel weet van die andere dimensie van het lezen - die van de ontspanning, de ontwapening, de spontaniteit, het plezier -, maar dat is er een die hij in zijn definitie van het klassieke lezen systematisch onderbelicht.

Het was de weerzin tegen een hectische mentaliteit die de sceptische Montaigne, een van Steiners eerste lezers in de klassieke betekenis van het woord, zijn kasteel bij Bordeaux indreef. Zijn Essais kan men lezen als een epicuristische reactie op die mentaliteit: daarom is hij als vaandeldrager van het klassieke leestijdperk naar mijn gevoel niet zo geschikt.

‘Ik zoek in boeken verder niks,’ schrijft Montaigne, ‘dan me door verstandig tijdverdrijf een genoegen te bereiden, en als ik studeer zoek ik geen andere wetenschap dan die welke over de kennis van mezelf handelt en die me leert goed te leven en goed te sterven.’ Nadrukkelijk stelt Montaigne dat hij zich bij het lezen nooit uitslooft om iets te begrijpen: ‘Ik doe niets zonder blijmoedigheid, en te lang en aanhoudend nadenken vertroebelt mijn verstand, maakt het traag en nonchalant.’

Ontwenningskuur

Montaignes modern ogende, anti-ascetische houding zou in de geschiedenis van het lezen en het schrijven wel eens een minder marginale rol gespeeld kunnen hebben dan wij meestal denken. Ik heb het sterke vermoeden dat er naast de geschiedenis van het lezen ‘in de klassieke betekenis van het woord’ een schaduwgeschiedenis geschreven zou kunnen worden van fragmentarische, elke canon negerende en louter naar dingen van hun eigen gading zoekende lezers. In die geschiedenis - ik geef een paar tips - zou in elk geval aandacht geschonken moeten worden aan Georg Christoph Lichtenberg, de geestigste en geestrijkste Duitse schrijver uit de achttiende eeuw. Lichtenberg was geen blinde propagandist van het lezen, integendeel, hij waarschuwde tegen de gevaren ervan, zij het met tegengestelde bedoelingen als de angsthazerig christelijke waarmee bij voorbeeld Madame Bovary te stellen had. ‘Doordat wij vroegtijdig en in vele gevallen zelfs te vaak lezen (...) wordt ons geheugen eraan gewend ons gevoel en onze smaak te beheren.’ Schrijven is voor hem daarom ook altijd een ontwenningskuur, een tijdelijk herstel van de mentale staat van de analfabeet, waarvan recent onderzoek trouwens heeft bevestigd dat die met een veel grotere zintuiglijke alertheid en precisie gepaard gaat dan die van de gedisciplineerd gealfabetiseerde. Lichtenberg heeft ongetwijfeld veel gelezen, maar te hooi en te gras, zeker niet in Steiners ‘klassieke betekenis van het woord’. ‘Een desultorische lectuur’, schrijft hij ergens, is hem het liefst, en zo heeft hij ook altijd geschreven: van de hak op de tak.

Desultorisch - een prachtig woord vind ik dat. Het verwijst onder meer naar de ‘desultor’, de kunstrijder uit het oude Rome die het bij de wedrennen bestond om in vliegende vaart van het ene paard op het andere te springen. In het woord verdringen zich allerlei connotaties die me hier goed van pas komen: behendig, zwierig, speels, lichtvoetig en lichtzinnig.

Cyrille Offermans
chris van houts

Wie die geschiedenis zou schrijven van wat ik dan nu maar die van het desultorische lezen zal noemen, zou aandacht moeten schenken aan allerlei dwarse en kritische geesten uit de literatuurgeschiedenis, van Diderot tot Valéry en van Jean Paul tot Benjamin. Een apart hoofdstuk zou er moeten worden gewijd aan het dadaïsme, een beweging waar Steiner niet zo mee wegloopt. Meer dan eens heeft hij het althans over ‘het terrorisme van dada’, dat zou zijn gericht tegen ‘de klassieken, eruditie, beschaving en alles wat enige eis stelt.’ Dat is echter maar de halve waarheid. Er huist in Dada's borst ook een andere, vrolijker en speelser ziel, en die wordt in Steiners optiek veel te veel verdonkeremaand. Schwitters, Arp, Klee, en Van Ostaijen - dat waren toch geen terroristen?

De krant is voor Steiner het schouwtoneel van het luidruchtige en oppervlakkige soort geletterdheid dat hij verafschuwt. In Real Presences stelt hij de geest van de journalistiek diametraal tegenover die van kunst. De journalistiek ‘articuleert een epistemologie en ethiek van valse temporaliteit’, zegt Steiner, en natuurlijk schakelt ze in zijn ogen alles gelijk; de kunst daarentegen zou zijn gericht op duurzaamheid, transcendentie en eeuwigheid. En die verschillen, meent Steiner (als ik hem tenminste goed begrijp), hebben zelfs een metafysische basis. Dat nu lijkt me een onwerkbare, onterechte en al te generaliserende tweedeling. De krant mag vol staan met de ergemiswekkendste onzin en de arrogantste oppervlakkigheid, ze is niettemin een van de belangrijkste pijlers van de democratie. Een cultureel leven van enige betekenis is zonder krant ondenkbaar. Dat ze het ongelijksoortige gelijkschakelt is niet zozeer een teken van postmodern verval, het is domweg een kwestie van typografische noodzaak, die door de gemiddelde lezer ook heus wel wordt ingezien. Als het erop aan komt pikt hij het niet als het ongelijksoortige ook inhoudelijk wordt gelijkgeschakeld. Boris Becker bijvoorbeeld, toch niet het type van de veellezer, noemde het laatst absurd dat zijn weigering om voor het Duitse Daviscup-team uit te komen in de sensatiepers op één lijn werd gesteld met het nieuws uit de DDR.

De opvoeding. Toegeschreven aan Georges de La Tour (1593-1652)

Anderzijds zijn er nogal wat boeken - de beste - waarin à la Montaigne geprobeerd wordt met de vergankelijkheid en de tijdelijkheid te leven, dus juist zo dat geen enkel monumentalisme een kans krijgt. Een van de technische middelen om dat te bereiken is de versnippering van de lineaire structuur en daarmee de uitschakeling van een al te dwingend tijdsverloop. De schrijvers van die boeken staan doorgaans heel wat nuchterder tegenover de krant en het nieuws dan het merendeel van hun opgewonden negentiende-eeuwse collega's, iemand als Multatuli niet te na gesproken. Figuren als Joyce. Dos Passos en Döblin zijn geenszins bang besmet te worden door ‘de ethiek van de valse tijdelijkheid’ en geven de krant, gastvrij, een plaats ín hun werk. Talloos zijn de auteurs die sindsdien van de krant geprofiteerd hebben: heel wat literatuur, nogmaals: onder wie de allerbeste, heeft haar authenticiteit mede aan journalistieke en documentaire procédés te danken.

Die door mij beoogde geschiedenis van het desultorische lezen zou een theoretische afdeling moeten hebben, niet als loodzwaar voorwoord maar organisch verweven met de rest. Daarin moet Italo Calvino aan het woord komen. En vooral met wat hij te zeggen heeft over ‘de lichtheid’. Met al zijn boeken, hoe divers van thema, stijl of structuur dan ook, heeft hij die lichtheid nagestreefd, altijd heeft hij geprobeerd ‘gewicht te ontnemen aan mensen, aan hemellichamen en aan steden, en vooral gewicht te ontnemen aan verhaalstructuren en aan taal.’ Lichtheid, zo blijkt, is in Calvino's ogen vooral het effect van het vermogen tot gedaanteverwisseling. ‘Ook Ovidius,’ zegt hij in verband met diens Metamorphosen, ‘laat zien dat alles van gedaante kan verwisselen, dat kennis van de wereld gelijk staat aan ontbinding van de compactheid van de wereld, dat er een wezenlijke gelijkheid is tussen alles wat bestaat, zonder enige hiërarchie van macht en waarden.’ Die kennis - voeg ik daaraan toe - is geen studeerkamerkennis, het is kennis van een uiterst praktisch soort dat alleen in de realiteit kan worden opgedaan, namelijk door zich met de dingen in te laten.

Ulysses

Mijn schaduwgeschiedenis zou vervolgens voorbeelden moeten bevatten van zulke lichte literatuur (uiteraard van Calvino zelf, misschien van Michaux of Queneau, misschien van Cortázar of Themerson. En Primo Levi.) En wat niet zou mogen ontbreken is een demonstratie van de twee manieren, een lichte en een zware, waarop je een boek als Ulysses kunt lezen. De zware lectuur zou het boek terugtrekken in de geschiedenis. Die zou alles doen om de sociale determinanten en de literaire schatplichtigheden aan te wijzen, alsof dit boek met een haast onvermijdelijke noodzaak toen en toen geschreven moest worden. Die zware lectuur zou erop gespitst zijn alle referenties, in het bijzonder die naar Homerus, uit te pluizen en het belang daarvan aan te dikken. Eigenlijk, zo suggereert deze lezer, kun je dat boek helemaal niet lezen zonder eerst al die honderden, zo niet duizenden boeken bestudeerd te hebben die Joyce in de kast had staan. De lichte lezer zou benadrukken dat Ulysses zich juist losmaakt van de geschiedenis, terloops zou hij het non serviam van Stephen Dedalus citeren en erop wijzen dat Joyce niet wilde dat de voor de latere academische interpretatie zo belangrijke schema's met Homerus-parallellen openbaar gemaakt zouden worden. De lichte lezer zou zeggen dat het primair om het rollenspel gaat, de stijloefeningen, de voortdurende vermommingen en onthullingen. Eigenlijk, zo suggereert deze lezer, kun je dit boek heel goed lezen zonder zelfs maar de flauwste notie te hebben van al die honderden, zo niet duizenden boeken die Joyce in de kast had staan.

Vervolgens zou ik een voorbeeld opnemen van een auteur die heeft gekozen voor een lichte lectuur van Ulysses, ik bedoel Danilo Kiš. Diens roman Zandloper, een van de magistraalste boeken die ik de laatste jaren heb gelezen, bevat geen verwijzingen naar Joyce in de vorm van citaten of allusies, laat staan naar Homerus, er is alleen sprake van indirecte verwantschappen en technische overeenkomsten - ze zouden me misschien nauwelijks zijn opgevallen als Kiš niet een hint in die richting had gegeven in zijn ‘korte autobiografie’ van 1983.

Moet mijn geschiedenis van de desultorische lectuur een motto hebben? En zo ja, welk? Ik deel Steiners ervaring dat elk goed boek de lezer veranderd achterlaat. (En niet alleen de lezer, tussen haakjes. Al vier eeuwen geleden formuleerde Montaigne het blijkbaar geenszins exclusief poststructuralistische inzicht dat het boek weliswaar het produkt is van de schrijver, maar de schrijver wel degelijk ook het produkt van zijn boek.) In Real Presences staan daarover een paar indringende zinnen. Van centrale betekenis voor Steiner lijkt me dit Rilke-citaat: ‘Du musst dein Leben ändern’ - je moet je leven veranderen, dat is het morele dictaat dat elk kunstwerk ons volgens hem toevoegt. Maar als motto kon ik die zin niet gebruiken, ik zou een boek dat op die toon begint meteen in een hoek gooien. Nee, ik zou, als ik het niet al eens gedaan had, een zin van Lichtenberg kiezen. Deze: ‘De mensen veranderen vanzelf, als je ze niet nadrukkelijk veranderen wil maar ze enkel ongemerkt in de gelegenheid stelt te zien en te horen.’ Dat is het moment - het hoogst bereikbare - waarop woorden erin slagen alle ballast uit het hoofd te verwijderen.

■