Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 8]

De toekomst van het lezen
George Steiners lezing voor de CPNB

George Steiner

Ter gelegenheid van haar zestigjarig bestaan nodigde de Stichting CPNB (Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek) de Engelse cultuurcriticus George Steiner uit een lezing te houden over een hem vertrouwd onderwerp: de toekomst van het boek, een onderwerp waar hij zich vaak in pessimistische zin over had uitgelaten. In zijn flamboyante lezing op vrijdag 23 februari in de Sonesta Koepelzaal in Amsterdam was hij echter heel anders gestemd. Na de lezing van Steiner, die hier in bekorte vorm wordt afgedrukt, was het aan de Nederlandse essayist Cyrille Offermans om hem weerwoord te geven. Hij deed dat (zie pagina 10) door Steiners pleidooi voor het ‘klassieke lezen’ te plaatsen tegenover zijn ‘schaduwgeschiedenis van het lezen’.

Stelt u zich voor - voor uw innerlijk oog, uw geestesoog - de lange reeks schilderijen (er zijn er duizenden) van de vroeg-middeleeuwse miniaturen van de heilige Hiëronymus in zijn studeerkamer tot de schilderijen van Cézanne en Van Gogh en Picasso genaamd ‘De lezer’ (‘Le Lecteur’ of ‘La Liseuse’; de lezende man of vrouw), de honderden, misschien wel duizenden van dergelijke schilderijen, die altijd tot de grote motieven in de westerse kunst hebben behoord. Roept u ze zich voor de geest en neem er een waar u speciaal van houdt, de Erasmus van Holbein, Chardins afbeelding van een man met een grote muts en jas van bont, over zijn boek gebogen, of die prachtige, heel late Van Gogh, een vrouw met een geopend boek voor zich waar ze zich naar overbuigt. En merk op dat die schilderijen allemaal een aantal punten gemeen hebben: het zijn grootse schilderingen van de stilte, ze behoren tot de meesterwerken die we hebben waarin de macht en het gewicht van het menselijk zwijgen dat we voelen de lezer als een stralend licht omgeven. Er heerst stilte. Je leest in stilte. Het schilderij legt, zoals alleen grote schilders dat kunnen, de intensiteit van die rust vast. Ten tweede is er ruimte rond de lezer. Je kunt geen kamermuziek hebben zonder bepaalde ruimten om in te spelen en te luisteren. Bij die schilderijen hebben we van begin af aan een heel speciaal besef van ruimte, van privé-ruimte. Stilte is ook een soort ruimte. Stilte bepaalt eigenlijk de ruimte waarin je serieus kunt lezen. Die schilderijen wekken heel vaak de indruk, denkt u bij voorbeeld aan die prachtige Carpaccio van de heilige Hiëronymus, dat de mens die het boek leest de eigenaar is van het boek. In marxistische termen, en die zijn heel belangrijk, zouden we zeggen: ‘hij is eigenaar van de leesmiddelen’. Het boek is van hem. Er is een boekenplank, een bibliotheek, een boekencollectie. Bij Chardin zijn die te zien achter de lezer, wiens hand stralend van licht en stilte reikt naar het boek achter zich. Het is zíjn boek. En het schilderij lijkt aan te geven - ook in het geval van onze schilderijen van Erasmus, en natuurlijk daadwerkelijk in de memoires van de grote lezers van het Westen zoals Montaigne en Montesquieu - dat ze boekenminnaars zijn, voor wie de geur van het boek, het geluid van het papier, het mysterie van dat sterke gevoel dat inkt en band en het openen en sluiten van een boek teweeg kunnen brengen - denk aan de gedichten van Mallarmé over het zachte openen en sluiten van een boek, je eigen boek - hetzij een vademecum in je zak, hetzij een zeer lijvig boekwerk in folio op het bureau - zij zijn de eigenaar van hun leesmiddelen.

Die ontmoetingen met het boek voor je of in je hand hebben een soort diepe cortesia. Dat is een moeilijk te vertalen woord: een soort vreugde in het hart. Het boeiende bij veel van de grote schilderijen is dat de afgebeelde persoon weliswaar alleen is, thuis, privé, maar heel fraai gekleed gaat. Op de renaissanceschilderijen uit de zeventiende eeuw en sommige van de etsen van Rembrandt draagt de lezer veelal een mantel, soms van fluweel, soms van bont, alsof hij of zij bezoek krijgt van een belangrijke vriend of vriendin, in de loop van de avond, als de schemer valt en we een kaars aansteken, en we iemand opendoen en iets hoffelijks aantrekken, om de ander welkom te heten. We verwelkomen een groot boek niet met al te veel informele nonchalance. En in deze schilderijen en etsen is die merkwaardige magie gevangen van Welkom, Kom binnen in mijn huis, kom binnen in mijn wezen, kom binnen in de woonstee van mijn geest. En ook dat hebben de grote schilders van de ‘leesdaad’ weten te laten zien. Nog belangrijker dan die fysieke dimensie is denk ik dat wat ik zou willen noemen (en het is geen goed woord, het is geen goed woord) de ‘psychische’ omlijsting van de leesdaad. De psychische, de geestelijke entourage. Voorop daarbij staat het feit dat we bij de westerse literatuur, of we willen of niet, onder het lezen niet alleen het boek voor ons lezen, maar ook de vele andere boeken die daarin liggen opgesloten. Modieuze mensen spreken tegenwoordig allemaal van ‘intertekstualiteit’ - een heel zware, lelijke vakterm, die we niet npdig hebben - het wil gewoon zeggen dat misschien wel negentig procent van de westerse literatuur voorzien is van citaten, echo's, verwijzingen, toespelingen met betrekking tot andere, eerdere literatuur. Dit geldt niet voor alle kunstvormen, niet voor alle culturen, maar in onze cultuur vormen de klassieke en bijbelse achtergrond het alfabet der herkenning, en terwijl de vreemdeling die een nieuw boek is ons huis binnenstapt - het is een serieus boek - horen we daarin de echokamer, de voetstappen van eerdere literatuur: en dat is altijd zo geweest. We weten wat er wordt geciteerd, waarnaar wordt verwezen. We weten waar we het moeten opzoeken.

Bij een klassieke leesdaad lezen we niet alleen dat wat we voor ons hebben, maar gaat ook ons geheugen werken. We leren, heel geleidelijk, bepaalde kunsten: die van het zwijgen, die van de concentratie, die van de herinnering. We sluiten in ons hart - daarom zijn de Engelse en Franse uitdrukkingen voor ‘uit het hoofd leren’ zo mooi: learn by heart, apprendre par coeur - we sluiten in ons hart wat we het mooiste vinden: het gedicht, de bladzij proza. Er vindt een ontmoeting plaats tussen de nieuwe stem en het huis waarin we wonen, namelijk het huis van de verwijzing, het huis van de herkenning. We voegen een nieuwe gast toe, die daarna gaandeweg een vriend wordt. De gast die een vriend wordt is een tekst die we in ons opnemen.

George Steiner
chris van houts

En ten derde meen ik dat er een ingewikkelde dialoog plaatsvindt, een soort diepzinnig schaakspel, tussen auctoritas en kritiek. We kennen de traditie, we eerbiedigen het gezag - de autoriteit; het mooie woord ‘auctoritas’ heeft het woord auteur in zich, het gezag van de auteur - máár: we praten terug. Hoffelijk doch krachtig geven we het boek antwoord. Een serieuze lezer zal altijd een potlood in de hand hebben, altijd. En op menig van de schilderijen waarover ik het had, houdt hij inderdaad een potlood of een pen vast. Of de pen ligt al klaar, naast het boek, zoals in de afbeelding van Chardin. En wat doen we met dat potlood of die pen? We geven antwoord, we schrijven dingen in de marge, we onderstrepen, noteren commentaar, woorden, aantekeningen: we voeren een actieve dialoog met onze gast, we zitten er niet maar wat bij met open mond. We zeggen ‘ja, maar’, of we zeggen ‘misschien is dit niet helemaal waar’. En we beginnen een nieuw boek te schrijven. In de klassieke leesdaad schuilt een soort heerlijke, kinderlijke arrogantie: we geven het niet graag toe, maar we proberen een béter boek te schrijven. En dat is eigenlijk het hoogste compliment dat we een grote tekst kunnen maken. We kúnnen het natuurlijk niet, maar we willen het proberen.

Hans Holbeins Erasmus

Kembrandts lezende moeder

Staat u me toe op heel simpele, heel elementaire wijze in te gaan op de in- en uitwendige omstandigheden die ik heb genoemd bij ons denkbeeldige schilderij, en te zien wat er met ze is gebeurd. Het ontbreekt ons nog aan iets wat we heel hard nodig hebben: een geschiedenis van het geluid. En dat bedoel ik heel serieus. We hebben documenten, we hebben een aantal verbazingwekkende documenten uit de laat-achttiende eeuw, waarin mensen in steden, mannen en vrouwen, voor het eerst zeggen: de nachten zijn vol geluid; de grote stilte van de traditionele nachtelijke stad, la città notturna - die een uiting is van innerlijke kalmte - is niet langer voorhanden. De hele nacht is er wel het een of andere lawaai op straat. Ruw, heel ruw gedateerd is dit het begin van de moderne industriële revolutie, laten we zeggen in de jaren zeventig en tachtig van de achttiende eeuw, als het geluidsvolume langzaam aan modern begint te worden. Als mensen in fabrieken en op straten en wegen iets beginnen te horen wat ze nog nooit hebben gehoord. Maar op het platteland, op het land buiten de stad, waren de stilten nog altijd immens. We hebben prachtige brieven van George Sand. Ze leest en schrijft 's nachts, als ze niet wordt gestoord, als er geen lawaai is. Het gehalte van de concentratie als het rustig is en buiten donker.

Daarmee is de toestand tegenwoordig vrijwel niet te vergelijken. Het geluidsvolume in ons leven, in de moderne stad (maar niet alleen in de moderne stád) heeft de algehele entourage van de leesdaad veranderd. We leven in een kosmos van lawaai, op een zeer, zeer nieuwe wijze. Niet alleen qua feitelijk volume, dat nog nooit door mensen is gehoord - het volume van een straalvliegtuig dat vlak over je huis komt - niet alleen qua incidentéle geluidsexplosies, maar ook wat betreft het dagelijks niveau, het lawaainiveau: op dat punt hebben we de historicus nodig, op dat punt hebben we een zeer zorgvuldige sociologische studie nodig. Er is inmiddels zoveel geluid om ons heen dat we het dikwijls niet eens horen. En het geluidsvolume in de moderne rock- en popmuziek is een metafysische kwestie, géén technische toevalligheid. We begrijpen niet zo goed waarom, maar de omvang van het lawaai in de nieuwe muziek of post-muziek zegt iets wezenlijks over een verandering tussen de individuele menselijke geest en de omringende wereld en samenleving.

Wat betekent dit voor het lezen? We zullen dat zo dadelijk zien. De grote stilten van de klassieke leesdaad zijn gespecialiseerde stilten geworden: universiteitsbibliotheken, stadsbibliotheken, met een bordje ‘Stilte Alstublieft’. Ook ruimte is een zeer prijzig goed geworden. De luxe van privé-ruimte, van het sluiten van je deur zodat er niemand anders kan binnenkomen - en vergeet niet dat serieus lezen razend egoïstisch kan zijn; we hebben een prachtig voorbeeld aan Montaigne: diens vrouw en kinderen mochten hem niet storen. Als Montaigne zat te lezen in zijn befaamde toren, mocht niemand hem daar storen. Hetzelfde gold voor Montesquieu in Château de la Bresse. Een grootse passage uit de memoires van Chateaubriand: ‘Waarom heb je een bediende nodig? Zodat niemand kan storen bij het serieuze lezen.’ De bediende is er om mensen buiten te houden.

Angst voor de eenzaamheid

Dit zijn langvervlogen, archaïsche luxes, bijna wreed. Voor ons lijken het fantasieën van een andere planeet. Welke jeugdige persoon heeft in zijn nietige moderne woning, in de nietige kamer waar misschien ruimte is voor platen en cassettes en cd's, nog plaats voor een grote privé-bibliotheek? Wie is nog omringd door boekenplanken tot het plafond, met een ladder om erbij te kunnen, wie heeft tegenwoordig nog complete oeuvres schrijvers, de opera omnia? En vergeet nooit dat het echt spannende aan een schrijver is om zijn sléchte boeken te ontdekken. Het is heel eenvoudig om de goede te lezen, maar alleen als je het verzamelde werk hebt van een schrijver, is hij een kameraad in je huis, maak je je eigen keuze voor je dialoog met hem. De luxe die vereist is voor een complete uitgave, voor de naslagwerken om ons heen, de woordenboeken, de grammatica's.

De angst voor de eenzaamheid, de angst voor het alleenzijn, is vermoedelijk de meest kenmerkende trek van onze cultuur. Bang zijn om alleen in een kamer op een stoel te zitten met een boek. De grootse definitie is van Pascal - nóg zo'n meester-lezer. Pascal, die zei: ‘Als je een mens goed hebt opgeleid, zal hij nooit meer bang zijn om alleen in een kamer te zitten.’ In onze moderne steden is er zelfs muziek in de liften, voor het geval je bang bent als je 's avonds omhooggaat. De eenzaamheid, de privacy, de stilte rond de klassieke leesdaad zijn excentriek geworden, specialistisch, en zeer, zeer luxueuze oplossingen van het probleem. Veel dieper gaat natuurlijk nog de verwerping van gezag, ofwel auctoritas. De liberale revolutie, om die term te gebruiken in zeer ruime zin, is de uitdaging van het gezag. Een gedenkwaardig moment voor mij was in '69 aan de universiteit van Berlijn, bij de grote rellen en onlusten, tijdens een avond ter nagedachtenis van Walter Benjamin, een van de laatste der klassieke ‘boekenmannen’. Een prachtig woord is dat, bookman, dat bij voorbeeld wel bestaat in het Engelse Engels, maar niet in

[p. 9]

het Amerikaanse Engels; het is vrijwel uniek: een man van het boek. En terwijl we Walter Benjamin probeerden te eren, werden we door studenten met hun baretten en dergelijke uitgedaagd - hetgeen hun recht was; ik vond dat héél belangrijk, ik wilde per se dat de deuren openbleven - ze kwamen binnen in een poging die viering te beëindigen terwijl ik net iets citeerde van Schiller, een regel van Schiller, en toen zei de studentenleider ‘Er wordt hier niet meer geciteerd’, en dus zei ik: ‘Dat is heel belangrijk, wat u daar net zei. Laten we die onnozele lezing van mij maar vergeten, dan zal ik u vertellen wat voor beest u bent.’ En we gingen in discussie. Ik zei: ‘Wat u daar net zei is de definitie van de primitiviteit in optima forma: “Hier wordt niet meer geciteerd”.’ Want een citaat is een daad van gezag.

Ik heb werkgroepen meegemaakt op universiteiten (heus, vooraanstaande universiteiten), waarbij ik alleen maar kon constateren dat tegenwoordig uitleg nodig is bij elk detail uit de godsdienstgeschiedenis en de godsdienstige achtergrond waarop de westerse literatuur eigenlijk berust. En dat wanneer een grote moderne dichter zegt ‘Er zat een man bij het vuur, en driemaal kraaide de haan, en driemaal zei de man “Nee”,’ dat dan geen van mijn twintig doctoraalstudenten de godloochening van Petrus herkende. Hetgeen wil zeggen dat bepaalde kernpassages, niet alleen bij Joyce, die een moeilijk schrijver is, maar ook kernpassages bij Dickens, Walter Scott, Manzoni, Balzac, ontoegankelijk zijn geworden.

Als je de universiteit zou moeten noemen - het hoeft niet, maar als het zou moeten - die voor ons allemaal dé geruststelling op de wereld vormt, de primus inter pares, dan zou dat naar ik aanneem natuurlijk Harvard zijn, vanwege haar bezittingen. Harvard heeft onlangs trots gemeld dat de hoofdbibliotheek en de secundaire bibliotheken inmiddels de tien miljoen boeken zijn gepasseerd - tien miljoen boeken, op een particuliere universiteit. Harvard schaft honderdachttienduizend tijdschriften aan - honderdachttienduizend. Zelfs als elke andere universiteit in moeilijkheden zou raken of zou verdwijnen of worden bezet of God weet wat, zolang Harvard bestaat zou je kúnnen zeggen dat de zaak van het academische onderzoek is veilig gesteld. Ergens bestaat dat verdomde tijdschrift en is dat boek te vinden.

Tegelijkertijd is er onderzoek gedaan naar de leesgewoonten van de studenten op Harvard, die zoals u weet gelden als la crème de la crème van het Westen. De uitkomsten zijn zelfs voor een pessimistische geest als ik volslagen ongelooflijk. Terwijl ze nauwkeurig gecontroleerd zijn, want studenten van Harvard houden van humor en satire, en ik hoopte dat ze ‘leuk’ wilden zijn: maar alles is dubbel gecontroleerd en de antwoorden zijn serieus. ‘De gedrukte bladzijde,’ is de conclusie van de rector van Harvard, ‘schijnt onze studenten zeer te vermoeien.’ Dat is een zin om op het kerkhof van je taal te zetten. ‘De gedrukte bladzijde schijnt onze studenten zeer te vermoeien.’ Een fraaie, bijna Romeins onderkoelde uitspraak. Gevraagd waarom ze niets anders lazen dan wat strikt vereist is, voor examens en colleges (men bedenk wel dat ze je op de Amerikaanse leeslijst zelfs de paginanummers geven die je moet lezen, niet de hele roman, niet het hele boek: ‘bladzij 211 tot 220’), gevraagd waaróm ze geen gebruik wensten te maken van de tien miljoen boeken die hun ter beschikking staan, zijn de antwoorden werkelijk uiterst boeiend. ‘Begrijpt u niet dat ik het veel te druk heb,’ was er een. Of nog boeiender: ‘Ik zou dolgraag lezen, als ik maar ooit tijd had.’ ‘Ik zou dolgraag lezen, als ik ooit maar tijd had.’ Geen volslagen onredelijk antwoord - het is onderdeel van de crisis waarin we ons bevinden. Een ambitieuze jonge man of vrouw die wanhopig tracht te slagen in de ambtelijke molen van examenresultaten, in dat Chinese mandarijnendom van compétition et concours dat momenteel het Westen beheerst, moet voldoen aan bepaalde vakmatige eisen die het inderdaad heel moeilijk maken om ooit tijd te ‘verspillen’ aan iets wezenlijks.

Data diskman

En natuurlijk is het wezenlijke dat wat onze tijd verspilt. Want tijd kan een zeer banaal goed zijn. Die jonge mensen maken deel uit van een onderwijssysteem dat hun niet de grootste kunst leert van de discipline, namelijk van dat wat nutteloos is, en dat wat wezenlijk is juist omdát het nutteloos is.

De revolutie der massaconsumptie in het uitgeverswezen, in de marketing van boeken, daar ben ik niet bevoegd op in te gaan - vrijwel iedereen vandaag hier in de zaal zal daar meer van weten dan ik - maar de gang van zaken is overduidelijk: in de Verenigde Staten gaan boekwinkels ter ziele, het worden magazijnen met videocassettes, een paar best-sellers, een paar paperbacks, met imménse nadruk op een razendsnelle omzet.

De fusies van grote uitgeverijen tot ketens, de veldslagen die in Italië woeden rond de overleving van de paar onafhankelijke stemmen die er in de boekenwereld nog over zijn, het feit dat met mogelijke uitzondering van twee boekwinkels in Rome, we nu van de Italiaanse regering horen dat er tussen Milaan en Bari alleen nog kiosken zijn - tussen Milaan en Bari - dat hele eind zijn er geen serieuze boekwinkels meer. De dood van de provincieboekhandel in Frankrijk, in de Franse provinciestad - daarvan bent u zich allemaal denk ik wel bewust.

Nieuwe vormen zijn in opkomst. Het is bijna platvloers van me dat ik ze citeer. De computer is geen apparaat, geen technisch stuk gereedschap: het is een nieuwe wereld. De databank, de geheugenbanken, de on line-opvraagsystemen van de nieuwe computerwereld zíjn een nieuwe wereld. Het is nog zo vroeg dat alles wat je zegt vrijwel zeker onbenullig zal zijn. De ontwikkelingen gaan zo snel en zijn zo complex dat je denk ik niet eens een intelligente verwachting kunt uitspreken over dat wat ons te wachten staat.

Maar ik wil wel citeren uit een zeer wetenschappelijke analyse die zo juist is verschenen in Japan en in tal van talen is vertaald door de grote elektronika-fabrikant Sony. Sony komt met een nieuwe definitie van een boek. Het gaat de ‘Data Diskman’ heten. Drie inch brede cd's, die elk honderdduizend bladzijden tekst bevatten - honderdduizend bladzijden tekst op een schijfje, die (en dat is het fascinerende), ik citeer: ‘passende achtergrondmuziek’ zullen voortbrengen. En - en dat is echt fascinerend - het Japanse intellect, het Japanse inzicht in de nieuwe wereld is groter dan dat van welke cultuur ook: ze bedoelen dit niet lichtzinnig, ze gaan geweldig investeren. Veel technieken kunnen inmiddels beter worden uitgevoerd met behulp van elektronische middelen - zéér veel technieken. Een ongeëvenaarde bibliografie: de gelegenheid om door een druk op de knop verbonden te worden met de grote centra en archieven op de wereld. Het rechtstreeks opvragen van gedetailleerde informatie. De mogelijkheid om op een scherm een willekeurig aantal uitgaven te laten zien, een willekeurig aantal vertalingen van een tekst, van dezelfde tekst. Er zijn ongekende mogelijkheden op het gebied van miniaturisering, opslag, computeranalyse. De Sovjetunie zegt dat ze de eerste zal zijn, dat de grote Lenin-bibliotheek geheel en al zal worden opgeslagen op magneetband - je gaat zitten en roept met behulp van een code elke willekeurige bladzij van een boek naar keuze op, krijgt die ogenblikkelijk voor je, waarna je de tijd instelt waarop je wilt dat de machine de bladzij omslaat, en voor het onderzoek (de informatie, ik kom daar zo op terug) begint er onmiskenbaar een nieuwe wereld, zonder twijfel de belangrijkste revolutie sinds de grote scriptoria van Alexandrië en de vroege middeleeuwen.

Thomas Carlyle door Mrs. Allingham (1879)

Er is momenteel een jonge Russische vrouw, een docente Engels. Onder Brezjnev (dat is niet zo lang geleden) kreeg ze eenzame opsluiting in het donker. Geen licht, geen papier, geen potlood. Die jonge vrouw had een... verslaving - nou ja, er is geen ander woord, waarom zou een groots boek geen drug zijn - ze was verslaafd aan Byrons Don Juan, een gedicht van zo'n dertig-, vijfendertigduizend regels, dat ze uit het hoofd kende. En ze dicteerde zichzelf in gedachten een Russische vertaling op rijm. Toen ze vrijkwam waren haar ogen niet goed genoeg meer: ze heeft de vertaling gedicteerd, die kun je kopen. In gedachten. Op rijm. Een mens als zij is onaantastbaar, en geen schoft ter wereld die zo'n mens een haar kan krenken. Wat je in je binnenste hebt, daar kunnen ze niet aankomen, dat kunnen ze je niet afnemen. Precieze herinnering is vrijheid, is de ongerepte macht van dat waar je van houdt, en dat niemand kan bevuilen of bezoedelen, of je afkan nemen. En in onze ‘geheugenkunsten’ - een prachtige renaissance-uitdrukking, de ars memoriae - in onze geheugenkunsten, te weten die van het lezen, dat de stilte nodig had, de hoffelijkheid, de concentratie waarover ik sprak, de ruimte, is een van de grootste crises volgens mij de dood van de herinnering, van de precieze herinnering. Maar begrijpt u me alstublieft niet verkeerd - en als ik word misverstaan is dat mijn schuld, dus gunt u me enkele ogenblikken om te proberen het heel duidelijk te maken: ik ben geen, ik ben géén pessimist. Nee, dit behoeft uitleg. Het was voor ons veel te eenvoudig geworden, véél te eenvoudig. Die wereld waarin je bij je ontbijt de cassette van Beethovens Missa Solemnis in je broodrooster kunt stoppen, waarin álles zo eenvoudig verkrijgbaar is, is niet bepaald een spannende of boeiende wereld. Die was veel te eenvoudig geworden. Veel te academisch. We beschouwden de onbegrensde beschikbaarheid van de instrumenten voor het lezen en voor de verbeelding als vanzelfsprekend. We dachten dat die voor eeuwig gewaarborgd waren, dat we leefden in een soort burgerlijk paradijs waar luxe verzekerd was, dat er geen gevaren dreigden, geen extra inspanning vereist was. Ik denk dat er een zeer, zeer spannende periode voor ons ligt, een fantástische periode. Integendeel, ik ben haast razend óptimistisch.

Ik denk dat er op leesgebied drie hoofdcategorieën zullen komen. De best-seller, de blockbuster, het voorschot van een miljoen, honderd miljoen dollar, vluchtig, kitsch op wereldschaal. De grote kitsch-industrie, de grote pulp-industrie, zal niet alleen blijven voortbestaan maar ook nog vierentwintig uur per dag via de satelliettelevisie in onze aarde stralen, gigantisch blijven voortbestaan, vermoedelijk op een schaal waar we niet eens naar kunnen raden. De grote veilingen voor pulpboeken, waar honderden miljoenen voorschot worden betaald op basis van een synopsis van een paar bladzijden, met het filmcontract, het televisiecontract, de vertaalcontracten, uitstekend: dat zal deel uitmaken van die wereldmarkt die een van de laatste stadia van het kapitalisme is.

Ten tweede, en heel belangrijk, zal de elektronika zijn, de Diskman van Sony, voor informatie, wetenschap, technische literatuur - dat is onvermijdelijk: het is veel doelmatiger, veel economischer, veel sneller dan welk traditioneel boek ooit kan zijn.

Voortreffelijke dingen

En dan zal er dat ouderwetse wonder zijn waarvoor uw stichting zich inzet en waarvan Nederland in zijn lange geschiedenis, met zijn grote drukkers, zijn boekontwerpers, zijn boekenminnaars, dit land van Erasmus, altijd een van de bevoorrechte hoeders is geweest: het persoonlijke boek. In heel Frankrijk verkeren de grote uitgeverijen in moeilijkheden - Gallimard, Seuil, Hachette. Wat opwindend is wordt momenteel gedrukt in Montpellier, of bij Actes Sud of bij La Nuit Surveillée, of bij een nieuwe kleine uitgever in Normandië die handgemaakt papier gebruikt. De kleine persen komen terug; de kleine persen worden úíterst belangrijk: dat is een zéér hoopvol teken.

De mensen die zielsveel van boeken houden, die zonder niet kunnen leven, zullen elkaar beter leren kennen, die zullen bij elkaar komen - elkaar ontmoeten - die zullen weten dat zij de hoeders zijn van een onbegrensd genot. Nee, ik ben heel erg optimistisch.

En in die geest zullen we terugkeren naar de uitspraak van Spinoza, gedaan in deze stad, die de kern vormt van alles wat we trachten te zeggen: dat voortreffelijke dingen altijd zeldzaam zijn, en altijd moeilijk - voortreffelijke dingen zijn altijd zeldzaam en altijd moeilijk - en dat waren we denk ik een beetje vergeten. En de huidige crisis herinnert ons eraan.

Laat ik ten slotte zeggen hoe geweldig belangrijk het probleem en uw gedachten erover en het werk van de propagandacommissie hier, van de boekenstichting, hoe fantastisch belangrijk dat alles is geworden, zelfs nog in de laatste weken. Tegen een gruwelijke prijs, tegen een ontoelaatbare prijs aan menselijk lijden, zijn de despoten van het oosten, de messiaanse despoten - en ze waren messiaans - de messiaanse despoten van het communisme en marxisme wel degelijk grote hoeders van het boek geweest. Als u wilt weten hoe een cultuur uit het hoofd leert, moet u in Rusland zijn, waar elk gedicht van Mandelsjtam is blijven voortbestaan ook toen er geen enkel gedrukt exemplaar van was. Toen bij de grote Stanov, de stalinistische schrijversbijeenkomst in 1937, Boris Pasternak verscheen, zeiden ze tegen hem ‘als je spreekt, word je gearresteerd; en als je niet spreekt, word je ook gearresteerd, want dat is duidelijk een belediging, een heimelijke belediging’. De bijeenkomst duurde drie dagen, en op de derde dag keek iedereen hem aan: de KGB en de Stanov, en de schrijvers, en het immense publiek, en ten slotte móést hij wel opstaan - u weet nog wel hoe groot hij was, kolossaal - en hij noemde een getal: ‘eenenveertig’. Dat was alles.

Twee seconden, drie seconden - laten we niet overdrijven: tien seconden. En tweeduizend mensen stonden op. Het is het cijfer van het grote sonnet van Shakespeare waarvan zijn vertaling dikwijls de gelijke van die van Poesjkin is genoemd.

When to the sweet session of silent thought
I summon up remembrance of things past...

En ik vraag me af hoeveel van ons in deze zaal nu zouden kunnen opstaan... Tweeduizend mensen zeiden het op uit hun hoofd. Geen gevaar in die cultuur, volstrékt geen gevaar, voor het voortbestaan van de menselijke geest en de triomf van de poëzie en het woord.

Maar de prijs was te hoog. Dat weten we. De prijs was ondraaglijk hoog. En als de mensen in het oosten nu Jackie Collins willen, hebben ze daar verdomme het volste recht toe. En alleen een elitair soort misselijke snob zou dat ook maar een seconde vergeten. Ze hebben daar het vólste recht toe. Maar dat houdt in dat een van onze laatste geruststellingen omtrent een bepaald soort liefde voor het woord en voor het boek nu is verdwenen. Een imménse geruststelling, die inhield dat je in de boekwinkels in Oost-Berlijn toen ik gasthoogleraar aan de Humboldt-universiteit was, voor een paar dubbeltjes Lessing, Goethe, Schiller, Heine kon krijgen - dat is over een paar weken verdwenen. Dan is er de videocassette, en de pornocassette. Maakt u zich daar geen illusies over. De mens heeft een honger naar pulp die geen grenzen kent.

Daar staan we dan: nu zijn wij aan zet. Zullen wíj in staat zijn de plaats in te nemen van iets wat ondraaglijk destructief was, maar ook, menselijk gesproken, absoluut geweldig? Zullen wij weer de hoeders worden van wat een Erasmus bestempelde als... een boek?

■

Vertaling: Rien Verhoef