Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

Nog steeds een volk van gelovigen
Ernest Zahns ideeën over Nederland en de Nederlanders

Regenten, rebellen en reformatoren Een visie op Nederland en de Nederlanders door Ernest Zahn Vertaald door Dik Linthout Uitgever Contact, 356 p., f 49,90
Dutch dilemma's Antropologists Look at the Netherlands Redactie Jeremy Boissevain en Jojada Verrips Uitgever Van Gorcum, 186 p., f 39,50

Chris van der Heijden

Een spook gaat door Europa. Het spook heet ‘identiteit’ en zijn schim duikt overal op, in bladen en boeken, op congressen en in gesprekken. L'identité de la France heet de studie van Braudel die in het jaar na diens dood (1985) verscheen. In november jongstleden werd aan de Amsterdamse universiteit een congres gehouden over geschiedschrijving en Nederlandse identiteit. In het laatste nummer van Ons Erfdeel publiceerde de historicus C.A. Tamse een opstel over de geschiedschrijving der Nederlanden. Het woord valt daarin vele keren. Voor het januarinummer van het VU-magazine schreef Johan de Koning een uitgebreid artikel onder de titel Nederlanders, hun culturele identiteit. Eenmaal alert zie je het begrip als een toverwoord uit pagina's en ether springen, niet alleen in Nederland. Een terloops gekochte Franse krant kwaakt het op drie verschillende pagina's. De Spanjaarden spreken er al vele jaren van en schuwen ook ouderwetse varianten als ‘aard’ en ‘volksziel’ niet. Zelfs bij de Engelsen blijkt het geliefd, om van de Duitsers niet te spreken. Een vriend uit dat land verdiept zich opnieuw in de ‘problematiek van de Heimat’ en smokkelt het woord ‘identiteit’ in het betoog ‘omdat het moderner klinkt en minder besmet is’.

Het begrip veroorzaakt opwinding, maar blijft schimmig. Is de Franse cultuur adellijk en libertijns? De Spaanse boers en gesloten? ‘De tendens tot internationalisatie van de geestelijke en materiële cultuur kreeg in de Europese integratie een tot de verbeelding sprekende gedaante die het mogelijk maakte de schaduwzijde van de internationalisatie duidelijk te herkennen. De aldus gewekte bezorgdheid spitst zich toe op de aantasting van de nationale identiteit,’ beweert Tamse. Ik kan me hier niets bij voorstellen. ‘Identiteitspapieren graag.’ Dat zinnetje zegt me wat. Door toeval zijn we geboren tussen grenzen die een land omvatten dat op de kaart Nederland heet. Internationale afspraken hebben gemaakt dat bij die geboorte een boekje hoort dat paspoort heet. Om de grens te passeren moet je dat boekje aan een man in uniform geven. Het woord ‘identiteit’ is in zo'n geval niets anders dan een zakelijke aanduiding. Zoiets als een nummerbord. En geen mens zal toch willen beweren dat bij een paar letters en cijfers achterop een stuk blik een karakter hoort. Bij een paspoort ligt dat blijkbaar anders. Het zou een in eeuwen gegroeid verschijnsel impliceren dat je onvermijdelijk meetorst en dat je van anderen doet onderscheiden.

Maar identiteit lijkt vooral een spook te zijn, een eng spook, omdat het aan verschijnselen doet denken die beter in de oude doos kunnen blijven. Volkerenpsychologie, Heimatkunde, schedelmeting en de hele poespas die op de grens van analyse en racisme balanceert. Het negentiende-eeuws nationalisme, weinig meer dan een eenvoudig machtsverschijnsel, had een intellectuele basis nodig. Daarom zou de natie meer zijn dan het gebied tussen toevallig gevormde grenzen. Zij zou een ziel bezitten. Volkerenpsychologie ging met andere woorden gepaard met een vorm van agressiviteit. Aan de andere kant was het ook het verdedigingsmechanisme van een bedreigde groep. Dat Huizinga en Romein zich in de jaren rond de Tweede Wereldoorlog met dit thema bezighielden, is beslist geen toeval. Dat de Spanjaarden zich vanuit hun afgesloten positie al een eeuw lang afvragen waar ze staan en wie ze zijn is historisch goed verklaarbaar. Maar betekent dit zoeken en verlangen dat er zoiets als een ‘Spaanse ziel’ zou bestaan? Zegt het, om het filosofisch te formuleren, werkelijk iets over het object of alleen maar over het subject, over diens wens iets te bezitten dat het niet heeft? Aandacht voor identiteit zou volgens deze historische parallellie dus naar aanval of verdediging verwijzen. Het is evident dat zoiets in het Europa van de jaren negentig nergens op slaat. Er moet dus een andere verklaring voor de recente aandacht bestaan.

Verlorenheid

Kinderdijk, uit: Hans Aarsman, Hollandse taferelen (uitgeverij Fragment, 1989)

Wellicht is het wat Ian Buruma in het voorwoord bij Gods gruis aanstipt. ‘Na te willen denken over de situatie waarin de moderne mens verkeert, klinkt als een mooi en edel doel,’ schrijft hij. ‘Maar ik had ook een minder hoogstaand belang bij het thema, namelijk mijn eigen nationale identiteit. Mijn ouders kwamen uit verschillende landen. Ik ben opgevoed in Holland, maar ik schrijf in het Engels, de taal van mijn moeder. En ik heb een derde van mijn leven in Azië gewoond. Daarom hebben bindingen van anderen mij altijd geboeid. Ik heb altijd willen weten hoe het voelt om helemaal en ongedwongen thuis te zijn in één bepaald land.’ De huidige belangstelling voor het fenomeen is in Buruma's geval te verklaren met een ‘gevoel van verlorenheid’: behoren we nog ergens toe nu god en kerk, familie en ideologie verdwenen zijn?

Zo bezien is het niet verwonderlijk dat de meest recente en sinds lang voor het eerst weer serieuze studie over de Nederlandse identiteit van een buitenlander afkomstig is. Ernest Zahn was van 1963 tot 1981 hoogleraar economische sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij werd in Tsjechoslowakije geboren, studeerde in Zwitserland en de Verenigde Staten, werkte aanvankelijk in Engeland en publiceert in het Duits. Een curriculum dat je je inderdaad doet afvragen of het individu meer is dan een atoom dat over de landen zweeft. ‘Ik heb altijd een engelstalig boek over Nederland willen schrijven,’ zegt hij in het voorwoord, ‘en daarin iets over de betekenis van de kleine landen van Europa willen zeggen.’ Dat werd Das unbekannte Holland van 1984, nu in aangepaste vorm in het Nederlands gepubliceerd onder de meer programmatische beleid tot een titel Regenten, rebellen en reformatoren. Het is een subtiele en intelligente studie waarin één ervaring en één thema centraal staan. Die ervaring ligt in de periode dat de schrijver in Amsterdam verbleef, op het moment dat die stad even tot het centrum van de wereld uitgroeide. Eind jaren zestig, begin zeventig: Nederland draaide zich 180 graden om, schudde het verleden van zich af en werd van een negentiendeeeuwse natie opeens toonbeeld van een komend tijdperk. Dat straalde het land althans uit; dat was de onuitgesproken mening van zijn bewoners. ‘Uit een internationaal vergelijkend onderzoek (1979) (...) bleek dat het “protest-potentieel” van de burgerij nergens zo groot is als in Nederland.’ ‘Onconventioneel gedrag is in Nederland conventioneel.’ ‘Relschoppers zijn geen volksvijanden.’ ‘In geen land heeft het eerste rapport van de Club van Rome (1972) zo sterke weerklank gevonden als in Nederland.’ ‘Nederland is het eerste land waar het milieukabinetscrisis heeft geleid (...).’

Aldus enige uitspraken die illustreren hoezeer ook Zahn onder de indruk raakte van de moderniteit van het kleine land aan de Noordzee, aangenomen althans dat buitenparlementaire actie en milieubewustzijn kenmerken van de moderniteit zijn. Maar na dit geconstateerd te hebben komt hij met het refrein van zijn boek: die doorbraak is schijn. ‘De politieke en sociale geschiedenis van Nederland is door en door geloofsgeschiedenis (...). Het socialisme hoort erbij, vormt zelf een geloofsgroepering.’

Tolerantie

‘Met dezelfde ijver en pedanterie waarmee vroeger over bijbelteksten en gelijkenissen werd gedebatteerd, wordt in onze tijd over het welzijnsbeleid, de verzorgingsstaat, de zorgzame samenleving of de “schuivende panelen” gepraat.’ ‘Het niet tot ontwikkeling komen van een dominerende intellectuele elite in het cultuurpatroon was een prijs die Nederland betaalde voor zijn op de godsdienst gebaseerde democratie.’ ‘Het streven naar maatschappijhervorming in Nederland tijdens de jaren zestig en zeventig was een quasi-religieuze beweging.’ ‘Ontzuiling is dus niet hetzelfde als deconfessionalisering. De gelijkstelling werd in de publieke opinie een idee-fixe (...) Ook al verloren de christelijke organisaties leden, daarom werd Nederland nog niet zo snel “ongelovig”.’ En zo pagina na pagina. Fascinerend om te lezen, vol geestrijke inzichten - maar of het klopt?

Zahn lijkt van een stel Nederlandse antropologen die bijna tegelijkertijd een bundel opstellen publiceerden (Dutch Dilemma's) deels gelijk te krijgen. ‘De meeste essays,’ zeggen de inleiders samenvattend, ‘wijzen op de dominante rol die het geloof speelde bij de vorming van mentaliteit en gedrag van de Nederlanders.’ Maar daarmee houden de overeenkomsten dan ook op. Veel fundamenteler namelijk is het onderscheid tussen de twee boeken en dat betreft dan vooral de aanpak. Zahn beschrijft het land in zijn geheel (Een visie op Nederland en de Nederlanders), de elf antropologen pikken uit dat land evenzoveel groepen of plekken en concentreren hun betoog daarop. Daarmee verdwijnt ‘Nederland’, die aanduiding voor een gebied tussen wat grenslijntjes, achter de horizon en blijft slechts een brokkelig samenstel over waarvan de optelsom in theorie een ‘identiteit’ zou kunnen vormen. Maar geen mens zal in staat zijn die theorie binnen een samenhangend betoog onder woorden te brengen. Daarvoor is het verband tussen de verschillende delen te gecompliceerd.

Toch bestaat er, denk ik, een middenweg tussen de boeiende of banale veralgemeniseringen over een land als geheel en de duizenden detailstudies die zo'n geheel niet meer toelaten. Ook Zahn stipt die middenweg aan, zonder hem echter tot methode van onderzoek te maken. Het begrip ‘Nederland’ is als wetenschappelijk object zinloos, zoals het zinloos is van de Duitser en de Fransman te spreken. Een land, een streek, een samenwerkend werelddeel bestaat uit groepen, configuraties, clusters. Genoemde antropologen hebben gelijk wanneer ze hun aandacht daarop richten. Braudel komt niet zomaar tot de conclusie dat er meer Frankrijken bestaan. Het valt echter niet te ontkennen dat er in de geschiedenis aanhoudend momenten voorkomen waarin een bepaalde groep het initiatief neemt en dat politiek, sociaal of economisch gedrag door het gedachtengoed van die groep bepaald wordt.

Robert Darnton toonde aan dat de Verlichting geenszins een algemeen achttiende-eeuws Frans verschijnsel was maar de ideologie van een belangengroepering die in staat bleek zijn denkbeelden aan anderen op te dringen. Zo bijvoorbeeld ook de geroemde Nederlandse tolerantie. Zahn schrijft: ‘De tolerantie (...) moet inderdaad niet als een menselijke eigenschap worden opgevat. Ze is ook geen nationale deugd die als een fraaie bloem aan de inborst van een braaf volk zou zijn ontsproten en nu door iedereen zou worden belichaamd (...) Tolerantie is een waarde van de cultuur die in de loop van de tijd in maatschappelijke instellingen, in de alledaagse omgangsvormen en zelfs in staande uitdrukkingen van de taal tot een sociale norm is uitgegroeid.’ Het is me nog een graadje te vaag. Tolerantie, zou je ook kunnen zeggen, is de ideologie van een koopmansklasse die verduiveld goed inzag dat scherpslijperij nadelig was voor de portemonnee. Het verhaal over de tolerantie als onderdeel van de Nederlandse mentaliteit zou zich daarom moeten concentreren op de vraag hoe het gebeurde dat een stel koopmannen dat denkbeeld aan anderen kon opleggen. De strijd tussen Maurits en Oldenbarnevelt zou van zo'n betoog een belangrijk onderdeel uitmaken. Het feit dat de provincie Holland meer dan vijftig procent van de belastingen van de republiek betaalde, is een fundamenteel gegeven voor goed begrip. Enzovoort. Onderzoek naar ‘de Nederlandse identiteit’ is alleen zinnig als ingezien wordt dat het fenomeen historisch, dat wil zeggen veranderlijk, is en afhankelijk van zoiets banaals als machtsverovering door groeperingen. Wellicht is het juist (ik geloof het niet) dat er aan de basis van deze belangenstrijd iets fundamentelers of wezenlijkers ligt dat naar ‘volksaard’ neigt. Maar analytisch kan je daarmee weinig beginnen. Het is net zoiets als willen bewijzen dat God bestaat. Wellicht boeiend, in ieder geval zinloos en na de verovering van de zekerheid meestal gevaarlijk.

■