Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Het knapste jongetje van de klas
Essays over de oude en nieuwe W.F. Hermans

Verboden toegang Essays over het werk van W.F. Hermans Redactie Wilbert Smulders Uitgever De Bezige Bij, 275 p., f 34,50

Frans de Rover

In enkele maanden tijds drie boeken over (nog altijd) De Grote Drie: van G.F.H. Raat Over De avonden; De eerste roman van Gerard Reve (Conserve), van J.A. Dautzenberg Over de sleutel in de kast; over Het stenen bruidsbed van Harry Mulisch (De Bezige Bij) en Verboden toegang over W.F. Hermans, bezorgd door Hermans-specialist Wilbert Smulders.

Raat stelde een boek samen met reacties op Reve's De avonden. Het resultaat is niet opzienbarend voor wie zich enigszins in de Reviana ingelezen had. Maar zo'n boek moet er wél zijn; het brengt wél in één deel veertig jaar receptiegeschiedenis in beeld. Dautzenberg stelde een boek samen over Mulisch' Het stenen bruidsbed. Het is wat rommelig; de samensteller nestelt zich in zijn eigen bijdrage (die ongeveer tweederde van het boek beslaat) wat al te vast op de knie van de schrijver, en verklaart van alles en daardoor ook eigenlijk weer niets over deze roman. Maar zo'n boek moet er wél zijn: voor de verdere studie van Mulisch' oeuvre is het vanaf nu onmisbaar.

Datzelfde geldt met betrekking tot het werk van Hermans voor Verboden toegang. Maar daar komt nog iets bij: dit is zo'n spannend boek! Hier geen bundeling van oude meningen, het is het verslag van een aantal lezingen dat in het cursusjaar 1987-1988 georganiseerd werd aan de voortgezette opleiding voor leraren Nederlands in Utrecht. Academisch, maar met alle lof: wat daar aan voordrachten gehouden is, en in dit boek aangeboden wordt, heeft een buitengewoon verfrissend en stimulerend karakter.

Hoewel ik geen groot liefhebber ben van Hermans' latere werk (met de flauwiteiten in Onder professoren hield in 1975 mijn werkelijk enthousiasme voor Hermans op) lees ik nu toch in de bijdrage van Hella Haasse weer nieuwe gezichtspunten. Zij weet in haar lezing over het ‘vrouwelijke niemandsland’ (het ontbreken van de ouder wordende - menopauzerende - vrouw in de literatuur) aannemelijk te maken dat Hermans juist ten aanzien van oudere vrouwen in Onder professoren en Uit talloos veel miljoenen (1981) ‘de moed heeft de ergocentrische oorspronkelijke creatieve vorm waarbinnen hij zich altijd verschanst heeft, te verlaten om een standpunt in te nemen dat hem dichter bij de “gewone” werkelijkheid brengt. Die verandering gaat blijkbaar ten koste van het in verbittering, eenzaamheid en frustraties wortelende dichterlijke vermogen van zijn jeugd.’

Misleidend realisme

Het probleem van de al dan niet ‘gewone’ werkelijkheid in Hermans' werk komt ook in andere bijdragen aan de orde. Verhelderend is de voordracht van Wilbert Smulders, die het begrip ‘misleidend realisme’ introduceert dat van toepassing zou zijn op een groot deel van Hermans' oeuvre, met name op het werk in de periode 1957-1973. Ook hij constateert een breuk omstreeks 1975. Naast een voortzetting van het ‘misleidend realisme’ in de vier novellen aan het begin van de jaren tachtig, ‘verschijnen er in deze periode ook twee romans in een voor Hermans nieuw genre, dat van het onvervalst realisme’. Smulders signaleert dat men (de literaire kritiek, veel lezers) deze breuk over het algemeen negatief waardeerde: Hermans zou op zijn retour zijn. Hij geeft daarvoor een verklaring die mij niet geheel overtuigt. Smulders stelt ‘dat de kritiek hier het slachtoffer geworden is van de wijze waarop men “zijn auteur Hermans” (...) gecanoniseerd heeft. Wat aan de canon onderworpen is, mag nu eenmaal niet meer veranderen. En misschien is het ook wel zo dat het gedeelte uit een oeuvre dat het meest gepolijst is, het makkelijkst gecanoniseerd wordt.’ Dit lijkt me nu een voorbeeld van een persoonlijk waardeoordeel (‘Hermans is en blijft goed’) gemaskeerd door wetenschappelijke fraseologie. Míjn oordeel is en blijft dat de ‘oude’ Hermans, dus van het werk tot 1975, veel interessanter is dan de Hermans van na 1975. Canonisering of niet: de man is gewoon slechter gaan schrijven, zijn wereldbeeld bestaat uit clichés. Wat voor Smulders een gruwel moet zijn, was voor mij een geschenk - eindelijk iemand die het ‘bewijst’: Hans van den Bergh, die in de Boekenbijlage van Vrij Nederland (27-1-1990) de al te juichende critici eens even op hun vestje spuugt en overtuigend laat zien dat dat oervervelende, slaapverwekkende Au pair ‘een regelrecht misbaksel’ is.

W.F. Hermans, tekening Dirk Wiarda

In Verboden toegang komt gelukkig ook die ‘oude’ Hermans aan de orde. Het aantrekkelijke van dit soort actuele beschouwingen is dat ook recente literatuurwetenschappelijke benaderingen aan bod komen. Frans de Ruiter doet onder de titel ‘Postmodernistische tatoeeerkunst’ een hernieuwde poging tot ontcijfering van De God Denkbaar Denkbaar de God en het vervolg Het Evangelie van O. Dapper Dapper, twee boeken die in de traditionele Hermansstudie meestal wat op de achtergrond blijven. Prikkelend is zijn uitgangspunt: ‘Dat het hier om ontoegankelijke boeken zou gaan, lijkt mij daarvoor geen toereikende verklaring en de vermeende ontoegankelijkheid hoeft al helemaal niet te gelden voor een nieuwe generatie lezers die gewend is geraakt aan de esthetische conventies van de videoclip.’

Poëtica

Zeer informatief, want helder geformuleerd, is ook het openingsartikel van de bundel: de bijdrage van W.G. Glaudemans over de ontwikkeling en samenhang van Hermans' literatuuropvatting. Zijn slotopmerking nodigt weer uit tot discussie: Hermans' (‘meta-realistische’) poëtica zou men dienen te beschouwen als een afzonderlijke literaire creatie naast het eigenlijke creatieve werk en niet als een toelichting daarop. Daarover, en überhaupt over de rol van auteurspoëtica's in de benadering van literatuur, lijkt mij het laatste woord nog niet gezegd.

Ook de overige bijdragen, onder meer van Hermans-specialisten als Michel Dupuis en Gerard Raat, zijn van hoge kwaliteit. Het moet daar in Utrecht een unieke cursus geweest zijn, die dan ook terecht afgesloten werd met het optreden van de auteur zelf. Het interview dat Wilbert Smulders met Hermans maakte ten overstaan en met medewerking van de studenten wordt letterlijk weergegeven, waardoor hier en daar een wat schoolse atmosfeer wordt opgeroepen. Maar misschien is dat wel de bedoeling: Hermans speelt immers graag de rol van het knapste jongetje van de klas (hij zegt dit zelfs letterlijk) en liever nog die van de bovenmeester. Even beminnelijk als ironisch, en heel publieksgericht gaat hij op de vele vragen in. Om deze recensie over zoveel verschillende bijdragen nog iets van een samenhangend (Hermansiaans) karakter te geven, citeer ik de laatste zinnen van zijn antwoord op de laatste vraag: is er nu wel of geen breuk in zijn werk aan te geven? ‘Maar er is helemaal geen breuk. U heeft misschien wel eens een kamerplant gehad, nietwaar? Nou, op een bepaald ogenblik komt er aan de hoofdstam een nieuw blaadje. Zo komt er aan mijn stam een nieuw verhaaltje groeien. Maar daarom is het nog geen breuk, het is een zijingang of een zijweg.’

■