Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

‘Dat men mij postmodern noemt, vind ik droevig’
Een gesprek met M. Februari

Arjen Peters

M. Februari, schrijversnaam van Marjolijn Drenth von Februar (26), studeerde filosofie, kunstgeschiedenis en rechten, en debuteerde twee maanden geleden bij uitgeverij Querido met de eigenzinnige roman De zonen van het uitzicht. Arjen Peters vroeg naarde beïnvloeding, de stellingname, de reacties en het vervolg: ‘Ik heb een heel woest plan. Dan zal de ergernis pas goed losbarsten.’

‘Dat helpt u niet mij beter te leren kennen.’ De schrijfster, die mij thuis in Bilthoven ontvangt, komt met koffie de kamer binnen en ziet mij titels in de boekenkast lezen. ‘U staat voor de kast van mijn ouders. Mijn bezit staat boven.’

M. Februari heet in werkelijkheid Marjolijn (met een lange ij, ‘mijn vader verschreef zich bij de burgerlijke stand’) Drenth von Februar en is zesentwintig jaar. De achtenzestig genummerde paragrafen van haar debuutroman De zonen van het uitzicht beslaan slechts 115 pagina's maar zijn zó geconstrueerd, dat het geduld en interpretatievermogen van de lezer flink worden beproefd. Voor twee van haar motto's koos ze Yeats en Virginia Woolf, maar de verwijzingen naar beeldend kunstenaars, heiligen en filosofen zijn zo talrijk dat ze een specifieke studiedrift doen vermoeden. Dat vermoeden bevestigt ze: ‘Ik ben tegelijkertijd begonnen met de studies filosofie en kunstgeschiedenis en heb ze kort na elkaar afgemaakt. Na een tijd waarin ik andere dingen heb gedaan schreef ik me in voor rechten, dat ik deze zomer voltooi. Kunstgeschiedenis koos ik uit liefhebberij, als algemene ontwikkeling, omdat ik vond dat ik te weinig van beeldende kunst wist. Filosofie was mijn echte vak. Mijn doctoraalscriptie ging over morele autonomie: hoe kun je kinderen in contact brengen met een moreel gezichtspunt en ze tegelijk opvoeden tot moreel autonome wezens? Een tijd dacht ik dat die spanning tussen vrijheid en het opleggen van vrijheid onoplosbaar was, maar dat viel mee. Daarom was ik geschokt door de opmerking van Carel Peeters dat ik een filosofische roman schreef maar zelf niets meer in filosofie zou zien. Het tegendeel is het geval. Ik verwacht er veel heil en goeds van, zeker van de richting waarin ik ben afgestudeerd, de ethiek.

Ik ging studeren met het idee mezelf zo min mogelijk te beperken. Vandaar filosofie, een veelomvattend terrein waarmee je alle kanten op kunt. Er zijn mensen die beweren dat mijn boek de wetenschap verheerlijkt, maar eerder is het een aanval op de wetenschap als sociaal verschijnsel. Ik vind dat de geleerden zich daar erg afsluiten, dat er weinig controle is op wat men uitvoert en specialismen steeds nauwer worden. Ik heb willen laten zien dat de wetenschap niet zo vreselijk heilig is en niet met zo'n aureool omgeven hoeft te worden als gebruikelijk is. Na afronding van mijn studie filosofie heb ik mijn boek geschreven, als positiebepaling: dat was de wetenschap en dit vind ik ervan. Als ik de vorm van het wetenschappelijk schotschrift had gekozen, zou ik halverwege zoveel zelfspot krijgen dat ik het niet had volgehouden. Bovendien bereik je met een roman weereen heleboel andere mensen.’

En de motto's van Yeats en Woolf? ‘Dat zijn zinnen die door mijn hoofd spookten, maar met die mensen ben ik niet persoonlijk verwant. Ook heb ik niet vanuit een bepaalde literaire traditie geschreven. Eerder had ik het idee dat ik zonodig eens een keer een boek moest schrijven. Andere mensen konden dat ook zo mooi. Steinbeck bijvoorbeeld, die bij mij het romantische gevoel heeft ontwikkeld dat het prachtig is om bepaalde dingen op een literaire manier op te schrijven.

Moderne Nederlandse literatuur houd ik nauwelijks bij, niet omdat ik beducht ben voor contact of beïnvloeding, maar ik ben sterk - om eens een deftig citaat van Nietzsche te geven - een Freund des Alleingehens. Het bedenkelijke van groepsvorming is dat er zo makkelijk termen als “postmodern” vallen. Dat is ook bij mij gebeurd en dat vind ik erg droevig. Het pessimisme en het tot in de oneindigheid relativerende van het postmodernisme wil ik absoluut niet uitdragen. Ik zaai tot op zekere hoogte verwarring, maar om een andere reden. Wanneer mensen te snel een oordeel geven, zoals vaak gebeurt, kunnen ze misschien beter eerst wat verward raken door ze van bepaalde zaken zoveel mogelijk kanten te laten zien. Op het moment dat iedereen verward ís, moeten ze proberen er weer uit te komen en dán mogen ze met een oordeel komen. Zo zit mijn boek in elkaar. In het postmodernisme wordt die laatste stap niet gezet. Daar wordt iedereen in de chaos gelaten.’

M. Februari
bert nienhuis

Bondgenoot

De overscherende vliegtuigen van de basis Soesterberg nopen tot een pauze. Daarna breng ik het gesprek op haar curieuze neiging om de lezer telkens aan te spreken. Doeschka Meijsing ergerde zich in Elsevier hevig aan die plaatsen waar een erudiete passage wordt ingeleid met ‘Natuurlijk weet u, lezer, dat....’ En ik citeer uit het voorwoord aan de lezer, dat ‘zó weinig is afgestemd op de letterkundige smaak van het hedendaagse publiek dat het grootste deel het boek nog ongelezen zal wegleggen’. Zelf behoort ze natuurlijk ook tot het hedendaagse publiek. ‘Jazeker. Mensen hebben in het algemeen minder tijd om te lezen en om iets te bestuderen en voor mijn boek moet je wel even tijd vrijmaken. Het voorwoord bedoelt te zeggen: wees welwillend, wacht rustig af met oordelen. Het is ook een truc om de lezer die het voorwoord voorbij is, tot bondgenoot te maken. Ik vind dat je alle trucs moet toepassen om de lezer zoveel mogelijk van je te laten houden. De mensen die het boek inzien en direct denken “o, dat is niks” slaan het dicht om elders op dezelfde manier oordelen te gaan geven. Die weten meteen wat goed is en wat slecht, net als God. Degene die besluit het wél te lezen blijft met de schrijver achter, een bondgenootschap dat veel reëler is.

Als je alleen voor jezelf schrijft, moet je niks uitgeven. Zodra je wel iets uitgeeft, heb je te maken met de lezer. Je vraagt zijn aandacht, spreekt tegen iemand. Die mag je dan toch af en toe ook áánspreken? Gewoon een kwestie van beleefdheid! De ergernis van Meijsing heeft mij oprecht verbaasd. Op een paar plaatsen moet ik even wat kennis kwijt om verder te kunnen. Het is niet zo aardig om dat simpelweg op te dreunen, en als ik was begonnen met “Natuurlijk weet niemand dat...” zouden mensen ook geïrriteerd raken en zeggen: hoe komt ze erbij dat wij dat niet zouden weten? Dus ik zeg: u weet het wel, maar ik herhaal het even. Maar ik zet daar ónder: “U weet dat zoals ik het weet. Ergens gelezen.” Kennis komt vaak willekeurig tot stand en wordt niet systematisch opgebouwd. Men moet minder bang zijn voor wetenschappelijke kennis. Als iemand iets weet wat jij niet weet, hoef je niet bang te worden, want die ander heeft het ook maar ergens gelezen. Maar ja, als iemand zich toch aan mijn toon stoort, is die angst blijkbaar groter dan mijn remedie ertegen.’

Sprookje

Als zij zich zo bewust is van de lezer, wat moet deze dan met de mededeling ergens in het boek dat elke betrokkenheid en ieder engagement ver te zoeken is? ‘Het is heerlijk als een schrijver zelf kritiek geeft, dan kun je je daarbij aansluiten. Terwijl ik natuurlijk hoop dat de lezer het met die bewering niet eens is. De jonge generatie ziet dat alle grote ideologieën gesneuveld zijn. Dan kun je doorgaan met het schrijven van boeken die over de lezer heenwalsen en zeggen hoe alles moet, maar ik houd van de autonomie van mensen. Dat levert wel een dilemma op, want wat heb je nog te vertellen als je niets wilt opleggen? Ik spreek de lezer als een gelijkwaardige aan, hij krijgt iets aangeboden waarmee hij zelf maar iets moet doen. Toch is er wel een verlangen om een stellingname op het gebied van de ethiek te formuleren. De spanning tussen die neiging enerzijds en de autonomie van de lezer anderzijds wordt in het boek gedemonstreerd. De lezer moet erbij blijven en zelfstandigheid behouden. Ik zou moeite hebben een al te overdonderend boek te schrijven.’

In een zo essayistisch en weinig verhalend boek valt mij wel één traditionele vertelvorm op, die van het sprookje. ‘Dat is een verhaaltje voor het slapengaan, een verschijnsel dat erin gehouden moet worden. Het kwam vanzelf bij me op, doordat me vier betekenissen van het woord Empyrion te binnen schoten. Die verdeel ik over vier broers die op zoek gaan naar “het ware leven” waar ik nogal de spot mee drijf. Als mensen horen wat ik op de universiteit achter de rug heb, roepen ze vaak: “Ja, maar het ware léven dan?” Ze weten dan niet dat ik braaf overal heb gewerkt en al snel merkte dat je ook in een fabriek niet werkelijk leeft, noch dat je daar als student filosofie zo ver vanaf zou staan. Op de fabriek is de horizon heel wat nauwer dan op de universiteit. Die conclusie vond ik een beetje flauw van mezelf. Daarom heb ik die in de luchtige vorm van het sprookje gegoten.’

Kogels

Ze vertelt dat De zonen van het uitzicht het produkt is van enkele jaren ploeteren, en dat een nieuw boek weer lange tijd zal vergen. ‘Ik heb een heel woest plan. Dan zal de ergernis pas goed losbarsten!’ Onlangs voltooide ze wel een verhaal. ‘Een logisch vervolg op de roman. Het gaat over mijn worstelingen met het ware leven. Ooit heb ik op een fabriek gewerkt waar kogels gepolijst werden. Ik was ermee belast uit te kiezen welke kogels moesten worden afgekeurd. Een bizarre situatie, omdat ik op hetzelfde moment ethiek studeerde en genoeglijke gesprekken voerde over filosofie. De meeste mensen weigerden op die fabriek te werken uit mooie pacifistische motieven, omdat het namelijk vreselijk rotwerk was. Dat vond ik te gemakkelijk, omdat dit zich afspeelde in Israël, een land in oorlog. Dan moet je daar niet komen, als je zo pacifistisch bent.’

‘De belangrijkste vraag vanuit de ethiek is, hoe je in zo'n situatie moet handelen en hoe je jezelf moet beoordelen op het moment dat je dat werk doet. Een volgende stap is dan om met een ethiek te komen die praktischer en zinniger is. Dat hoeft niet onmogelijk te zijn, ik vind dat je dat moet proberen. Filosofie en ethiek mogen van mij meer van zich laten horen en minder gezagsgetrouw en voorzichtig zijn.’

Onder welke naam gaat ze haar nieuwe werk publiceren? De hoofdfiguur uit De zonen van het uitzicht heet Februari, maar heeft wisselende voornamen: van Mara, Margareta en M. tot Matthias die het nawoord schrijft. ‘Dat laatste is uit zakelijke overwegingen. Matthias komt van Mattheus, een heilige die veel met geld en belastingbetalers wordt geassocieerd. Wie weet, dacht ik, wat voor plezierige consequenties het heeft als ik het boek door hem laat beeindigen. Die namen hebben te maken met de veelvormigheid van mensen. Pas geleden las ik een interview met Borges, die zei van plan te zijn een script voor een western te gaan schrijven. De interviewer verbaasde zich, waarop Borges verklaarde dat hij “vandaag niet zo op Borges leek omdat hij een beetje moe was”. Het is zeer vermoeiend je altijd te presenteren als jezelf. Er zijn zoveel verschillende gestalten waarin je kunt optreden, dat ik in mijn boek elke gestalte maar een eigen naam geef. Ze verschillen van karakter en daadkracht. Ik houd niet van beperkingen. Daarom laat ik ook vaak de etymologie van een woord zien, om aan te tonen hoeveel verschillende begrippen kunnen voortkomen uit een en dezelfde kern. Veel mensen vallen erover dat ik op de flaptekst mijn werkelijke naam bekendmaak. Waarom dan niet voorop? Dat kon ik niet goed, juist omdat ik in het boek met de naam van de schrijver heb gespeeld. M. Februari is daarom geen pseudoniem, ik doe niet alsof, het is een gelegenheidsnaam. En het krijgt toch iets ondergronds als ik dan niet mijn werkelijke naam vermeld. De volgende keer zal ik de relatie tussen Februari en mijzelf opnieuw moeten bezien.’

■