Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Een Duitse Humbert Humbert
De gepointilleerde lichtheid van Kempowski's ‘Hondsdagen’

Hondsdagen door Walter Kempowski Vertaling Tinke Davids Uitgever De Arbeiderspers, 376 p., f 49,90

Julia Quak-Stoilova

Walter Kempowski wordt dit jaar zestig. Hij is geboren in Rostock, nu DDR. Dat is geen Hamburg, niet eens Lübeck en zijn vader, een plaatselijke reder, kan zich, ongeacht piano, klassieke vorming en gouden pince-nez niet met senator Mann meten. Maar toch: men kent zijn Buddenbrooks; men bezit dat zekere je ne sais quoi van hanzeatische geest en humor, mede gedragen door het Platduitse dialect; men is iemand. Wie men was, kunnen geïnteresseerden nalezen in Kempowski's zes eerder verschenen, veelgelezen en ook in het Nederlands vertaalde kroniekromans. De tv-serie leverde dito hoge kijkcijfers op.

Zijn nieuwste boek, Hundstage, Hondsdagen, lijkt wel een antwoord op de obligate vraag: meneer Kempowski, wanneer gaat u eindelijk over op modernere thema's?

Men noemde hem tot nu toe ‘de kroniekschrijver van de burgerij’. De Duitse burgerij, vanzelfsprekend, al zouden tot ontsteltenis van menig Nederlander soms wel eens verrassende overeenkomsten kunnen blijken. Aan het wisselvallig lot van drie generaties van de familie Kempowski worden de kronkelwegen en wisselvalligheden van meer dan een halve eeuw Duitse geschiedenis ervaren. Dat klinkt gewichtig en zwaartillend, maar dit proza is allesbehalve zwaar. De ondraagbare lichtheid ervan: dat is het juist, wat sommige critici parten speelt. De speelse toon, de humor, het aquarelachtige, het pointillisme. Het nieuwe boek hanteert geen puzzelstukjes, geen spotlights meer, zoals de kroniekromans. Het verhaal ontvouwt zich voor lezer (en criticus), voorgedragen op een epischer toon. Als die vluchtige knipoogjes er maar niet waren, waardoor iedereen en op de eerste plaats de hoofdfiguur zelf, voor joker gezet wordt.

Is de protagonist Kempowski zelf? Op het eerste gezicht: jazeker. Een schrijver, al wat overrijp, dus zestig. Faam verworven door boeken van hetzelfde soort, in bezit van soortgelijk huis, vrouw en kinderen. Pianospeler, niet-roker, gevangen gezeten bij de Russen. Zelfs zijn uiterlijk heeft Kempowski aan zijn held geleend. ‘Ik houd van die man,’ legde hij me uit toen ik hem sprak. Waarom? ‘Hij is zo aards, zo... menselijk, hè. Hij heeft zeer herkenbare zwakten en voorkeuren.’ Hij is geen engel en geen held, ‘er ist mir nah’. Maar identiek zijn beiden, auteur en held, in geen geval en dat is de zoveelste van Kempowski's geliefde kleine ironische valstrikken. Want zo simpel gaat het nooit toe bij deze auteur en lichtgelovigen zijn snel gefopt. In dit boek heeft alles een dubbele bodem, veel meer nog dan in zijn vroegere werk. Daar weet de lezer immers van tevoren, hoe de idylle van de (Duitse) burgerij in 1945 aan haar einde kwam. Doorzien is dus geen kunst. Maar hier hebben we geen voorkennis, en dat buit hij uit, en daarop speelt hij in. Want ja, ook dit is een speels boek, alleen dat de auteur dit keer ook naar het lijkt met eigen fobieën en waanvoorstellingen speelt. Iets van: wat zou er gebeuren, als... En dat ‘als’ is vaak, hoe kan 't ook anders, van seksuele aard en ook nog pittig gekruid met een Lolita-ingrediënt.

Walter Kempowski
anders/abc

Eieren

Aan de oppervlakte vloeit de ene gebeurtenis nogal logisch uit de andere voort. De hondsdagen zijn de heetste dagen van de zomer. De schrijver heeft zijn vrouw met vakantie naar Frankrijk gestuurd, om ongestoord aan zijn winterroman(!) te kunnen werken en heeft nu zijn zin. Al gauw komt de gevoelige kunstenaarsziel zich echter van God en de mensen verlaten voor, nog afgezien van het feit dat hij het huishouden niet aankan. Snelle hulp biedt het studentenuitzendbureau. Een jonge Sikh blijkt te lastig en wordt weggestuurd. Er volgen twee studentes, beiden door de heer des huizes uiterst voorzichtig het hof gemaakt. Twee nog prepuberale dorpsmeisjes ontdekken het gastvrije huis met de onbestorven weduwnaar, de video en de swimming pool. Af en toe komt het beschermelingetje van zijn vrouw, de debiele Erika, aanwaaien, en als klap op het vuurpijl krijgt men onaangekondigd bezoek van twee tienemichtjes uit Heidelberg. De ouder wordende romanheld zou met volle teugen van de ambiance van vrouwelijke jeugd kunnen genieten, ware het niet, dat de auteur zijn zaligheid door hatelijke speldeprikken steeds weer weet te verstoren. De meisjes zijn in het huishouden nog slordiger dan de Sikh, ze tonen weinig respect voor zijn dure huis, zijn pianospel, zijn intellectuele overwicht geuit in persklare betogen. De jeugd is soeverein, de oudere wordt vriendelijk geduld op zijn eigen terrein. Zijn maaltijden bestaan uit eiergerechten, maar deze versterkende kost krijgt haast geen kans naar bestemming te worden ingezet. Zijn winterroman vordert wel, afgebakend door Thomas Manns Toverberg en Kästners Drie mannen in de sneeuw - de grote voorbeelden van Kempowski. De romanheld is van plan ditmaal wel actueel bezig te zijn. Hij heeft een lijst van rampen van onze tijd aangelegd - van aids via de nucleaire bedreiging tot zure regen (aan het eind moet de schrijver vaststellen dat hij het bij literaire beschouwingen over die rampen laat, zonder er ook maar een ooit concreet in zijn winterroman uit te werken. Kempowski zelf geeft gniffelend toe dat dit een krijgslist was.)

Deze betrekkelijke idylle wordt midden in het boek al abrupt verstoord door de dood van een van de meisjes. Moord? Dat is de eerste catastrofe, die later door een tweede wordt gevolgd. Op zijn laatst hier kan de lezer in de dieptestructuren van boek en auteurspsychologie duiken, net Orpheus in de onderwereld. Want hier valt ook de titel De dood in Venetië - is dat een directe aanwijzing tot de geheime angsten van de schrijver? Dat het hunkerende verlangen naar de jeugd met dood en verderf wordt gestraft?

Arno Schmidt

Op tussenniveau valt nog te genieten van menige kostelijke episode, portret of karakteristiek: de ambivalente relatie van de dorpsgemeenschap tot de schrijver, variërend van vage bewondering tot voorzichtige jaloezie op diens vermeende rijkdom; literaire en would-be literaire vogels van allerlei pluimage; vrienden en vijanden en een enkele demissionaire geliefde; de relatie met zijn uitgever; het kijkje (met kennis van zaken) achter het gordijn van het literaire bedrijf; de zwakheid, het opportunisme, de ijdelheid en de teleurstellingen van zijn held (ook zijn eigen?). Zes jaar lang heeft hij aan het boek gewerkt en het was zeer leuk werk met veel plezierige momenten. Bijvoorbeeld? ‘Nou, neem maar de steken onder water naar de critici. Ze zitten soms echt onzin uit te kramen, zoeken een stok om de hond te slaan. En je mag nooit reageren. Maar in dit boek krijgen ze er goed van langs. Dat lucht de mens op.’ En wat was het moeilijkste moment? Dat had zijn beste vriend hem bezorgd, die ook als zodanig in het boek fungeert. Hij had daar schoorvoetend mee ingestemd, maar onder één voorwaarde. ‘Je moet me een van die meisjes geven.’ En die schoft liet zich niet vermurwen! ‘Hebt u gemerkt, dat Gabriele opeens zomaar verdwijnt, en later weer opduikt? Dat heb ik moeten toevoegen. Als je oplet, zie je, dat het helemaal niet erin past. Maar ja, ik ben soms net als mijn held, hè, soft.’ Zo heet die held ook, Alexander Sowtschik (Sowtschek, als de auteur voorleest), soft-cheek. Maar critici en literatuurwetenschappers mogen verder puzzelen. Met die naam heeft Kempowski ook een andere Alexander willen eren, Solzjenitsyn, die hij zeer hoogacht. En A.S. zijn ook de initialen van een andere lievelingsauteur, de geheime tip van kenners: Arno Schmidt.

Kempowski is geen Thomas Mann. Daarvoor is hij te aards, te satirisch, te weinig verheven. Maar het boek is kostelijk. Het is, als je maar wat kunt abstraheren, een en al leesgenot. (Als je dat niet goed kunt, knijp je vaak je tenen samen, want hij zet zijn alter ego wel heel erg en heel vaak voor schut!) Voor deze humor, ironie, satire is niemand en niets zeker - geen jeugd, ook al is ze nog zo stralend, geen milieufanatici, ook al hebben ze nog zoveel gelijk, geen prijsverlenende juryleden, ook al zijn ze nog zo beroemd, geen ongeschoren dichters, die op de maatschappij vloeken, maar niet vies zijn van een literair prijsje... De lijst kan nog worden aangevuld. Met plezier, vertelt hij, heeft hij het geschreven en dat geloof je graag, want met plezier valt het dan ook te lezen. Alleen: hier lezen we het in het Nederlands. Veel van de zo karakteristieke individuele metaforen van de auteur (en Sowtschik is juist zo trots op zijn stijl) zijn bij de vertaling gesneuveld. ‘Das wareine schlimme Geschichte’ wordt ‘Dat was heel onaangenaam’. ‘Dahinperlende Gedankenketten’ zijn in het Nederlands ‘voortrollend’, ‘brutzeln’ wordt tot ‘koken’. Sowtschik ‘hieb eine meckernde Lache in die Gegend’ verwordt tot ‘... liet een mekkerend lachje horen’. Een vertaler is geen auteur en metaforen zijn een netelige zaak, maar je moet toch een poging wagen! En verder: voor Nederlanders met kennis van het Duits schemeren de Duitse bewoordingen van het origineel soms door. Het is niet slecht vertaald, maar het houdt niet over, zei er eentje.

■