Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

De partij van het gezond verstand
Bas Heijnes polemieken tegen de culturele praatziekte

Heilige Monsters door Bas Heijne Uitgever Bert Bakker, 179 p., f 24,90

Cyrille Offermans

In 1985 sprak Nicolaas Matsier het vermoeden uit dat de column zijn beste tijd wel eens gehad zou kunnen hebben. Voorlopig ziet het er echter niet naar uit dat hij gelijk krijgt. Misschien is het wél waar dat de status van het genre door het massale aanbod wat is aangetast, maar dat zegt niets over het niveau en de betekenis ervan. En dat kan ook moeilijk: er zijn net zoveel soorten en kwaliteiten columns als er columnisten zijn. Generaliserende uitspraken over de (hiërarchische) plaats van het genre in de literatuur als geheel hebben iets negentiende-eeuws. Toch is het na alle recente gevallen van overwaardering goed als er eens iemand hardop zegt dat dat onzin is, want verreweg de meeste columns - daarin heeft Bas Heijne ongetwijfeld gelijk - zijn even snel vergeten als de nieuwsberichten en commentaren waar ze tussen staan.

Gebundelde columns vervelen me meestal snel. Wat in krant of weekblad eens in de week nog aardig leek, verandert in een boek al gauw in een monotone aaneenschakeling doorzichtige procédés en kortzichtige banaliteiten. Menige bundel sorteert zodoende een tegengesteld effect van wat de auteur hoopte te bereiken: in plaats van duurzame dichterroem te oogsten staat hij voorgoed te kijk als mislukte ijdeltuit. Rancune blijkt niet zelden zijn belangrijkste drijfveer, betweterigheid zijn meest in het oog springende kwaliteit.

Maar er zijn uitzonderingen. Ik heb de laatste tijd nogal wat gebundelde columns gelezen van zo'n tien à vijftien jaar geleden. Een aantal daarvan bleken verrassend fris te zijn gebleven: die van Kousbroek, Grijs, Montag, Rubinstein, Van Kooten, Blokker en Boom (van wiens honderden niet gebundelde stukken minimaal twee en waarschijnlijk vier of vijf prachtige boeken zijn te maken). Wat deze bundels hun duurzaamheid geeft heeft alles met de literaire persoonlijkheid van deze auteurs te maken: stuk voor stuk hebben ze hun eigen toon en stijl, hun eigen idiosyncrasieën en obsessies. Daardoor maakt hun werk een weinig parasitaire indruk: wat hen telkens opnieuw de pen deed grijpen blijkt er niet zo vreselijk veel meer toe te doen. Dat bleek zelfs te gelden voor de meeste stukken van Blokker, wiens onderwerpen toch sterk tijdgebonden zijn.

Milieu

Hierbij vergeleken hebben de VN-columns van Bas Heijne - zojuist verscheen zijn eerste bundel: Heilige Monsters - wat minder autonomie. Heijne reageert bijna altijd op boeken of meer nog op boeken, meningen, praatjes (al of niet op de tv) over boeken en het literaire wereldje. Om die reacties te kunnen beoordelen is het wenselijk, zo niet noodzakelijk, de boeken waarop hij reageert, hoe indirect dat ook mag gebeuren, te hebben gelezen. Dan blijkt snel dat Heijnes standpunten gelukkig zelden tweede- of derdehands zijn. In de meeste stukken laat hij een eigen, soms prettig dwars geluid horen. Verademend is het dat Heijne wars is van modieus gezever, niet leuk wil doen, niemand naar de mond praat en - wat mij bovenal bevalt - dat hij de dingen waar hij over schrijft in principe serieus neemt. Dat laatste betreft primair de literatuur; het geschrijf en gepraat eromheen mag hier dan wel zijn meeste aandacht krijgen, dat gebeurt toch vooral om het de plaats te wijzen die het volgens Heijne verdient. En dat is op zijn best de tweede.

Bas Heijne, tekening Dirk Wiarda

Heijne heeft zijn columns thematisch geordend, grofweg althans. Het zal niet zijn bedoeling zijn geweest, maar dat pakt ongunstig uit: het begin van het boek is het zwakst. Hij polemiseert daar te vaak tegen gemeenplaatsen in de lijdende vorm of anderszins zonder duidelijke afzender. Wat moet ik ermee als de columnist na een rijtje zelfbedachte vragen van het kaliber ‘Gaat het goed met de beeldende kunst, gaat het slecht?’ constateert dat deze vragen op een grote vermoeidheid wijzen? Wie stelt die vragen? Wie is er hier vermoeid? Als ik die pompeuze vragen al van belang zou vinden, zou ik zeggen: wat meer precisie graag. Een paar pagina's verder constateert Heijne trouwens opgewekt het tegendeel van die culturele praatziekte: ‘In Nederland praat iedereen over het milieu, niemand over cultuur.’

Als de voorbeelden op grond waarvan iemand generaliseert overrompelend zijn, ach, dan valt het te vergeven dat hij een of twee tegenvoorbeelden even voor het gemak over het hoofd heeft gezien. Te makkelijk daarentegen maakt de columnist het zich die beweert dat ‘het idealisme van die jaren (de jaren zestig - CO) vanaf het begin doortrokken (is) geweest van een onvervalst opportunisme’, als hij daarvoor geen betere getuigen à charge kan citeren dan Wie maken en breken de kunst, zo ongeveer het slechtste boek dat er verleden jaar verschenen is. Van een soortgelijke wanverhouding tussen bewijskracht en conclusie is er sprake als Heijne stelt dat in Nederland ‘van boeken wordt geëist dat zij op andere boeken lijken’, om vervolgens wat ondermaatse polemisten de mantel uit te vegen. Of als hij, in datzelfde stukje, beweert: ‘Overal heerst de nostalgie’, wanneer dat ‘overal’ enkel opeen paar gastcolleges van Aad Nuis slaat. Kom, dat is wat dunnetjes, zelfs voor een column.

Neoreligieus

Maar hier staat gelukkig een en ander tegenover. Zo is het, althans voor een columnist, nogal opmerkelijk dat Heijne nergens probeert excentriek te doen. Zijn standpunten zijn gematigd, wat niet hetzelfde is als middelmatig of saai. Zijn partij is die van het gezond verstand. Enkele uitzonderingen daargelaten, heeft hij in de kwesties die hij aansnijdt eenvoudigweg gelijk.

Een paar voorbeelden: zijn kritiek op de literaire bluf van de Maximalen, die hij aanwrijft dat ze schaamteloos gebruik maken van het ‘Aafjes-complex bij de oudere generatie’, de angst dus dat die ooit ontmaskerd zal worden als een stel ingeslapen sukkels die een geniaal groepje aan de weg timmerende jonge dichters niet op hun juiste waarde geschat zouden hebben. Zijn kritiek op de ‘platte sales-talk’ van De Tijd-criticus Koos Hageraats, die alle superlatieven uit de kast haalde om Jeroen Brouwers' roman De zondvloed de hemel in te prijzen nog voor iemand die had kunnen lezen (jammer alleen dat Heijne dat meesterwerk niet ook meteen een beurt geeft.) Zijn kritiek op het neoreligieuze aanhalingstekenproza van Anja Meulenbelt, zijn relativering van het belang van de column, zijn opvatting dat de literaire polemiek ‘een van de meest overschatte genres in de Nederlandse literatuur is’ en - ten slotte - zijn mening dat Wim Kayzers vierluik Nauwgezet en wanhopig niets te maken heeft met boeken (hoewel niets? De vier auteurs maakten je op zijn minst duidelijk op welke toon en in welk tempo hun boeken gelezen moeten worden.)

De beste stukken in Heilige Monsters staan achterin: ‘Boek op reis’, ‘Liefde’, ‘Moordenaar’ en ‘Gered’. Ik ga die nu niet samenvatten; ik wil maar gezegd hebben dat ze makkelijk tegen herlezen kunnen. Dat geldt niet voor alle columns in deze bundel. Heijne had strenger moeten selecteren. Dan had hij zich misschien in één keer bij de elite van het genre gevoegd. Voorlopig is hij wat mij betreft alleen nog de beste columnist die zich de laatste jaren heeft aangediend.

■