Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Timothy Garton Ash
Vervolg van pagina 1

ten doen om je zuurverdiende pensioen op overlevingshoogte te kunnen krijgen, rare vakken moeten studeren vanwege de nationale planning, een onoverbrugbare communicatiekloof tussen het gefingeerde enthousiasme van de overheid en de indolente scepsis van haar onderdanen - drukt hem met zijn neus op de genese van die gedeelde werkelijkheid. Op de truc van de innere Emigration die Duitse intellectuelen al eens eerder moesten toepassen, op de ingewikkeldheid van Westintegration versus Ostpolitik, van Sicherheitspolitik versus Deutschlandpolitik. Wie in Oxford historicus werd, bekijkt de wereld gewapend met negentiende-eeuwse opvattingen over diplomatie en nationaliteit. De Duitse kwestie wordt een nationaal maar ook een Europees probleem, en Timothy Garton Ash stelt vast dat ze ooit tot oplossing in hereniging zal moeten leiden - maar dat de sleutels daarvoor in Moskou liggen. Dat is allemaal niet erg schokkend, maar wel prettig precies en ongeëmotioneerd geanalyseerd, en zeker voor wie uit Engeland komt.

Zijn prognose formuleert Timothy Garton Ash pas nadat hij ook Polen, Tsjechoslowakije en Hongarije aan een nader onderzoek heeft onderworpen. Zijn verwachting was dat de volkeren van Oost-Europa een proces van ottomanisering zouden ondergaan, een begrip dat hij vormt naar analogie van finlandisering. Door druk van beneden af zou geleidelijk en per land op heel verschillende wijze het verval van de totalitaire staat intreden en uiteindelijk fataal blijken. Langzaam aan zouden die volkeren op telkens meer terreinen meer vrijheden verwerven en dat zou niet tot hervormingen in het staatsapparaat, niet tot een revisionistisch en daarmee gevitaliseerd communisme leiden, maar tot verkalking en ineenstorting. Het is gemakkelijk zijn gelijk toe te geven, al ging die verkalking dan fnuikender en sneller in haar werk dan Ash verwachtte toen hij zijn prognose formuleerde.

Dat lijkt allemaal voor de hand te liggen, maar het sympathieke van Timothy Garton Ash' visie is dat ze niet banaal is. Hij heeft bijvoorbeeld niet zoveel op met de eenvormigheid van de landen van Centraal-Europa en hij vindt de vormen van verzet in de verschillende landen lang niet allemaal van eenzelfde soort. Ze kunnen wel elk voor zich tot de aftakeling en ontmanteling van het plaatselijk regime hebben geleid, gelijke uitkomsten wijzen nog niet op eveneens gelijke oorzaken. Ook heeft hij niet veel op met de heel personalistische verklaring, die wil dat alle veranderingen in Midden-Europa op de conduitestaat van Gorbatsjov komen. Daarin is zijn mening een stuk interessanter dan die van bijvoorbeeld H.J.A. Hofland, die bij ons de afgelopen jaren veel verslag doet van gereis in Centraal- en Oost-Europa. Hofland neemt het niet zo nauw met lokale verschillen en hecht aan de grote invloed van een persoon op de geschiedenis - als ook aan de gezellige drukte in de treinen daar, de karakteristieke bouw van de stations en de prettige sfeer in de oude hotels, maar dat is een ander verhaal.

Het nut van tegenspoed is niet eenduidig, ja, zelfs de tegenspoed is dat niet. Natuurlijk, er zijn die glasnost en die perestrojka, maar er zijn ook geleende oliedollars die de rente op staatsschulden onhoudbaar en onbetaalbaar maken. Er is vooral een palet aan reacties, en die lopen nogal uiteen. In Polen ontstond een illegaal vakverbond dat in onderhandeling trad met de overheid. Er kwam zelfs een hele tegencultuur tot stand, waarbij van staatswege op non-actief gestelde toneelspelers in kerkelijke gebouwen aan de slag gingen, ontslagen hoogleraren als gast op kosten van hun nog zittende collega's verder doceerden, schrijvers een geheel eigen publikatiekanaal opzetten, tot en met bruikbare professionele drukkerijen toe. Polen werd het land van de ‘alsof-overheid’: de officiële staat bleef bestaan, maar er vormde zich een nieuwe structuur in de samenleving, alsof die officiële er niet was.

Onvervreemdbare geschiedenis

Hongarije analyseert Timothy Garton Ash met behulp van György Konrads these over de antipolitiek, Tsjechoslowakije met Vaclav Havels opvattingen over de zeer geleidelijke verandering van de overheid. Dat is zijn kracht: Midden-Europa pluralistisch maken, al die landen beoordelen in termen van hun eigen, onvervreemdbare en zeer individuele geschiedenis. Dat verschaft hem tevens de argumenten tegen de gedachte die al die volkeren zelf heten te koesteren omtrent Mittel-Europa. We worden geacht te begrijpen dat ze in essentie altijd westelijk zijn geweest, rationeel, humanistisch, democratisch, sceptisch en tolerant. Al de rest is een ziekte die uit het Oosten is komen overwaaien - zij hadden de Dichter und Denker, van elders kwamen de Richter und Henker.

Dat kan niet onweersproken blijven, en met verwijzing naar het superbureaucratische, statische, formalistische en wettische Midden-Europa van voor 1914 verdwijnt die romantische mythe naar de lappenmand van de geschiedenis. Er zijn verschillen tussen de werelden van Kafka, Broch en Musil aan de ene kant, en Adam Michnik, Vaclav Havel en Kundera aan de andere, maar er zijn ook overeenkomsten. Net als het gezwatel van Solzjenitsyn over dat mooie, warme en bigotte Rusland dat achter rode sterretjes verborgen gaat, is het ronkerige praten over Midden-Europa vooral een verslag van een mooie droom die verdwijnt wanneer men beter kijkt. The Uses of Adversity is een van de prettigste attributen om de blik te scherpen, en al werd het boek dan in zijn journalistieke hoedanigheid overrompeld door de gebeurtenissen van het afgelopen jaar - Timothy Garton Ash sloot zijn tekst af in mei van dat jaar - het is een magnifiek staaltje eigentijdse geschiedenis. De conclusie van een jaar geleden, die van voortschrijdende ottomanisering, was toen boud en nu achterhaald, maar de analyse die tot die conclusie leidde staat als een huis, een huis met vele kamers.

Fiets

Zo lucide als Ash, zo onnozel is, zonder geringste overdrijving, Georgina Harding. Ash hield op bij wat wij thans de poorten van de hel weten, de Hongaars-Roemeense grens, Georgina Harding trok van Wenen door Hongarije naar Roemenië en Bulgarije, en eindigde bij de Zwarte Zee. Zij deed dat in de zomer van 1988, net zo mooi aan het achteraf beschouwd einde van een tijdperk als Ash, en zij deed dat per fiets. Eigenlijk weetje dan al genoeg, want wie de moderne wereld in beeld probeert te brengen vanaf zijn zadel - met bijpassend perspectief en tempo - heeft iets niet begrepen.

Georgina Harding heeft bijna niets begrepen. Ze heeft haar tochtje gemaakt en er een verslag van opgesteld dat nog het meest lijkt op een special van Ontdek je plekje. En spiegelt de zon zich niet behaaglijk in de als immer rustiek kabbelende golfjes van de Donau? In dat televisieprogramma is de bakker altijd zo vriendelijk geweest zijn bestelwagen even van voor die Anton Pieck-gevel te verrijden, hier is er altijd wel een uitgemergelde Roemeen in de buurt die wil uitleggen hoe leuk hij van minimale middelen toch nog een brood heeft kunnen bakken.

Het is een vakantieverhaal geworden dat zich in niets onderscheidt van wat je begin september op je werk kan horen, behalve dan in lengte. Kiekjes en snapshots, aardige lui daar achter de Karpaten, precies op tijd paraat met een onderdak of een glas melk. Nee, zwaar hebben ze het, heel anders dan thuis in good old England. Enkel omdat het in Oost-Europa sedert Georgina, vermoeid maar een ervaring rijker, stevig gerommeld heeft, zag iemand brood in de uitgave. Een ambassadegidsje is informatiever.

■