Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 3]

Het verdwijnkarakter van de werkelijke dingen
Paul Austers superieure fantastische vertellingen over de werkelijkheid

Hans van den Bergh

Door The New York Trilogy van Paul Auster kreeg ik een paar maanden geleden weer eens die zeldzame ervaring van een onmiskenbaar talent dat in hoogst persoonlijke stijl raak weet te treffen. Vooral City of Glass - het eerste deel van de trilogie - pakte tegelijk geheimzinnig, origineel en ook nog leesbaar uit; Auster lezen is, laat ik het maar ronduit zeggen, ordinair spannend.

Nu is zijn recente roman In the Country of Last Things in het Nederlands verschenen, en dat boek is opnieuw, op een andere manier, imponerend. En dan heb ik Austers eersteling (Het spinsel der eenzaamheid) nog gemist, dat door menigeen voor zijn mooiste boek wordt gehouden, en inmiddels zijn de vertalingen van al weer twee nieuwe romans aangekondigd (Moon Palace en Music of Chance). Dus: wie nu nog aan Auster moet beginnen, zal binnenkort een nauwelijks meer in te halen achterstand hebben opgelopen.

Voor een moderne Amerikaanse auteur is al dadelijk Austers positiekeuze ongewoon. Wie bepaalde miserabele aspecten van onze manier van leven aan de kaak wil stellen, heeft in principe de keuze uit een glijdende schaal van weergavemogelijkheden. Het ene extremum is het documentair realisme met zijn registrerende camerapositie: alles wat langs komt wordt precies vastgelegd; het andere uiterste is de fantastische vertelling waarin de werkelijkheid geheel wordt losgelaten; als lezer kunnen we dan alleen door interpretatie de brug slaan naar onze eigen ervaringen.

Auster neemt op die schaal een eigenaardige middenpositie in, waarmee hij bij mij vooral reminiscenties aan Kafka oproept. Ook Auster treft door uiterst nauwkeurige beschrijvingen van bizarre, ongekende situaties die niettemin de indruk wekken onontkoombaar ‘waar’ te zijn. Zo ooit dan bereikt Auster in dit boek de dubbele optiek van: het kan niet, maar zo is het.

Zoals Gregor Samsa als de natuurlijkste zaak van de wereld in een ‘ungeheueres Ungeziefer’ verandert, zo blijkt in City of Glass een vreemde zwerver op zijn dagelijkse tochten door Manhattan een geheime boodschap uit te spellen: op de kaart gezien nemen zijn omzwervingen in de loop der dagen de vorm van een reeks gigantische lettertekens aan.

Dat is een deel van Austers geheim: het geloofwaardig maken van het asburde, het overtuigend beschrijven van wat voordien ondenkbaar was, terwijl ons toch het gevoel wordt opgedrongen dat de bizarre ervaringen onmiddellijk vertaalbaar zijn naar ons dagelijks leven. Maar hoe dat verband gelegd moet worden - daartoe bevatten Austers boeken geen aanwijzingen. Het einde van de eerste alinea van Austers trilogie vermeldt die eigenschap al expliciet: ‘The question is the story itself, and whether or not it means something is not for the story to tell.’

Calamiteit

Zo functioneren ook de fictieve gebeurtenissen in In het land der laatste dingen. Ze worden met obsederende exactheid weergegeven, blijven vreemd en macaber, maar tegelijk vertrouwd en herkenbaar als jeugdherinneringen of halfvergeten dromen. Het hele boek is een brief met een uitgebreid verslag van de gebeurtenissen die de ik-figuur zijn overkomen, sinds ze naar het land ‘der laatste dingen’ is gereisd op zoek naar haar broer die er als verslaggever heengegaan is en spoorloos verdween. Uit de beschrijvingen rijst geleidelijk het beeld op van een enorme stad als New York, maar dan in een morbide staat van verval. Er is een nijpend gebrek aan levensmiddelen, de openbare orde wordt nauwelijks meer gehandhaafd; het recht van de sterkste heerst, niemand is zeker van zijn lijf of goederen. Blijkbaar heeft er een of andere calamiteit plaatsgevonden; er hebben zich decennia geleden bepaalde niet nader aangeduide

IN HET LAND DER LAATSTE DINGEN
door Paul Auster
Vertaling Annelies Eulen
Uitgever De Arbeiderspers, 180 p., f 34,90

Paul Auster
hollandse hoogte/freek van arkel

‘moeilijkheden’ voorgedaan en vanaf dat moment is er in het openbare leven - maar vooral in de tastbare dingen - een voortvretend bederf opgetreden.

Aangrijpend is de manier waarop langzamerhand ‘alles’ in het ongerede raakt: het wegdek wordt niet meer gerepareerd, gebouwen storten in, openbare diensten - vervoer, stadsreiniging, lijkverbranding - kwijnen weg of hebben opgehouden te functioneren. Daarvoor in de plaats is wel een semi-officiële bestuursorganisatie ontstaan: er zijn knokploegen en veiligheidsdiensten, er is openlijk terreur, afpersing en bedreiging: in sommige straten zijn barricaden opgeworpen om tol te heffen.

Maar door dit wegvallen van alle materiële voorzieningen ontstond er dringend behoefte aan een gecompliceerde structuur die zich wijksgewijs met het verzamelen en het hergebruik van afval - de laatste dingen - bezighoudt. Dat is ook de manier waarop de hoofdpersoon zich in het begin van haar verblijf met grote moeite in leven houdt; zij weet zich in te kopen in de para-officiële status van ‘objectenjager’.

En, als gezegd, het treffendste in die minutieuze weergave van een gruwelijk onbekende manier van leven is de suggestie van een vage déjà-vu die erdoor wordt opgeroepen. Enerzijds is dat het gevolg van verstolen verwijzingen naar andere eschatologische romans als 1984 (Orwell) of This Perfect Day (Ira Levin) die zich afspelen in desintegrerende (toekomst)-maatschappijen onder een verwoestend terreur-regime. Over de hoofdpersoon van City of Glass - die zelf schrijver is - zegt Auster dan ook: ‘What interested him about the stories he wrote was not their relation to the world, but their relation to other stories.’ Toch spelen voor mij persoonlijk - en ik vermoed ook voor andere lezers - verwijzingen naar de oorlogsjaren mee bij de ervaring dat er iets beklemmend reëels schuilt in het maatschappijbeeld van verval dat Auster schept. Telkens roept dit boek bij mij bijna vergeten beelden op van Amsterdam in de hongerwinter: openscheurend asfalt dat niet meer hersteld werd, weggevallen elektriciteit, de heersende wet van de jungle op de zwarte markt en heel in het algemeen: de ‘dingen’ die het begaven en het niet meer deden.

Marco Polo

In Amerika is wel op het boek gereageerd als zou het een waarschuwing zijn voor wat ons bijvoorbeeld na een super-Tsjernobyl-ramp te wachten staat. Dat is zeker een denkbare interpretatie; toch verwijst Auster naar mijn idee veeleer naar algemene bedreigingen die in iedere geordende samenleving op de loer liggen; zodra het vernis van beschaving door enige oorzaak wordt aangetast, staat de barbarij voor de deur. Dát is het land der laatste dingen dat we aan de hand van de schrijver betreden, en het is de kracht van zijn fictie dat zij waarachtiger lijkt dan de verslaggeving over wat er zich afspeelt aan de oppervlakte van de dagelijkse realiteit.

Ook over deze eigenschap van zijn verhalen reflecteert Auster expliciet (in The Locked Room): ‘Everyone knows that stories are imaginary. Whatever effect they might have on us, we know they are not true, even when they tell us truths more important than the ones we can find elsewhere.’ Daarin is deze prozakunst - midden op de glijdende schaal van potentiële werkelijkheidsweergaven - superieur aan de fantastische vertelling én aan de nauwgezette verslaggeving, in al hun vrijblijvendheid; meesmuilend citeert Auster dan ook ergens de eerste pagina van Marco Polo's reisverhalen: ‘We will set down things seen as seen, things heard as heard, so that our book may be an accurate record, free from any sort of fabrication. And all who read this book or hear it may do so with full confidence, because it contains nothing but the truth.’ Wat een armoede, suggereert Auster.

Het is al met al opmerkelijk hoe vaak Auster zich binnen zijn werk bezint op de vraag wat literatuur vermag; zelden heeft een schrijver van meet af aan zich minder naïef gezet aan zijn taak de werkelijkheid weer te geven ‘zoals ze is’. En niet voor niets behoren zijn hoofdfiguren regelmatig tot de wereld van de letteren en zijn zij schrijver, journalist, uitgever of - zoals hier - dagboekschrijver.

Ook de namen van Austers romanfiguren lijken zelden willekeurig gekozen. Zo heet de reizigster in The Country of Last Things Anna Blume, een verwijzing naar het werk van de Duitse dadaïst Kurt Schwitters waarin de figuur van Anna Blume een verbindingsdraad vormt. Ook zij is een personage dat ronddwaalt in een wereld waar zij geen greep op kan krijgen. Behalve dit staaltje van ‘onverbloemde’ intertextualiteit - Auster is van afkomst een Oostenrijker, heeft in Europa literatuur gestudeerd en kan niet onder die ballast uit - zijn er in zijn werk ook namen die onverwachte verbanden leggen tussen verschillende van zijn romans. De hoofdpersoon Quinn uit City of Glass, die daar schoorvoetend de rol van privé-detective op zich neemt, duikt in The Locked Room ineens weer als echte privé-detective op.

Een heel merkwaardig geval van spel met namen is de openingsscène van City of Glass waarin Quinn 's nachts wordt opgebeld door een onbekende die een verkeerd nummer heeft gedraaid en ‘Paul Auster’ te spreken vraagt. Ook dit herinnert aan Kafka's werk waarin de figuur ‘K’ zo'n centrale rol speelt. In Austers verhaal Ghosts worden alle personen als het ware thematisch verbonden doordat ze zonder uitzondering de naam van een kleur dragen en wonen op adressen als Orange Street.

Chaos

In één opzicht komt me In het land der laatste dingen iets minder sterk voor dan het eerdere werk (voor zover ik dat ken): de intrige zelf zit hier niet zo ijzersterk in elkaar en het boek valt zelfs in een aantal min of meer losse episoden te onderscheiden: de zwerfperiode, het inwonen bij de zachtaardige Isabel, het verblijf in de Stadsbibliotheek en het slotdeel in Huize Woburn waar een laatste restje menselijkheid tijdelijk lijkt te overleven. Vergeleken bij de adembenemende constructie van The Locked Room zit het hier besproken verhaal minder hecht in elkaar.

Maar die episodische opbouw is wellicht illustratief voor het voornaamste thema van de chaos die altijd op de loer ligt zodra men de hand licht met de nauwgezette organisatie van ‘de dingen’. Telkens keert in dit boek de obsessie terug van het wegraken. Dingen waarop men niet zorgvuldig past, neigen ernaar te verdwijnen. In de episode van de verloederende Stadsbibliotheek komt dat al even aan de orde: alle boeken die niet meer exact op hun plaats worden teruggezet, zijn vanaf dat moment in feite verdwenen. De lichtelijk geflipte mijnheer Frick, die de ordelijke beheersing van zijn woorden min of meer kwijt is, durft als enige dat onbetrouwbare karakter van de dingen aan te roeren: ‘“Die dingen wat je zien als niets meer,” zei hij. “Zeggen dagdag en dan vergeten maar. Een schittering in het hoofd nu. Ssh gaan het, begrijpen u, en verdwenen. Alles stralen en dan vergeten.”’

Er is waarschijnlijk een verband met het andere belangrijke motief van de roman: de nooit versagende levensdrift; als een krioelende mierenhoop beschrijft Auster het gedesorganiseerde, uiterst riskante lot van de overlevenden in de Stad; maar toch zien we hoe ieder individu zich tot zijn laatste snik aan het schamele be-

Vervolg op pagina 6