Een huis met vele kamers
Timothy Garton Ash' ontmythologiserende blik op Midden-Europa
Michael Zeeman
Hoe lang zou het geleden zijn dat de term ‘Midden-Europa’ in de eerste plaats aan, Mittel-Europa deed denken en daarmee aan allerlei malle sentimenten en bedenkelijke romantiek? Nog niet zo gek lang, dat staat wel vast - maar het is wel uit. Want al werd de betekenis van het begrip er niet veel duidelijker op, Mittel-Europa staat sedert enkele jaren voor veel wat knus, bewonderenswaardig en niet-Russisch is en wat wij niet hebben. Schrijvers for president, toneel en literatuur met een boodschap die ook nog een functie heeft, strenge winters, sfeervolle hotels, en wat dies meer zij. Tussen het IJzeren Gordijn en het begin van de uitgestrekte vlakte van Rusland ligt een wat wazige wereld. Die landen die samen die wereld vormen zijn weliswaar door oorlog en stilstand zwaar gehavend en door hun bevrijders ‘genormaliseerd’, maar ze hebben desondanks iets behouden dat wij eerder associëren met Europa dan met Rusland. Het is er prettig anders. Het idee van Mittel-Europa is, kortom, comfortabel vaag.
Timothy Garton Ash
Het kreeg aanzien toen Milan Kundera in 1984 de wereld uitlegde wat Mittel-Europa eigenlijk was. Omdat die landen in de Russische invloedssfeer lagen, kon gemakkelijk het idee ontstaan dat ze daarmee ook overwegend met Rusland overeenkwamen. Kundera probeerde Mittel-Europa een eigen identiteit toe te kennen. De wereld die na Helmstedt begon hield niet pas bij Wladiwostok op maar al bij Bialistok. Hoe vaag ook, onze notie van Mittel-Europa was wat Kundera betreft gerechtvaardigd. Als de EEG zich opwierp als een Europese organisatie, was dat slechts de halve waarheid. De EEG deed West-Europa, maar daarmee kon je de wereld vanaf Oost-Duitsland niet Azië in gooien. Nee, Midden-Europa was anders, maar eerder eender aan ons dan aan de oosterburen.
Het is een succesvol idee gebleken, en eigenlijk wat te succesvol. Inmiddels, een verbazingwekkend aantal revolutie verder, hebben we meer Midden-Europa dan één, twee, drie te verwerken valt, en met het huidige gerommel in Moldavië en de Baltische staten lijkt de oostgrens ervan nog te gaan opschuiven ook. Voor vrijwel niemand leidt het nog twijfel dat het gebied heel erg Europees is en de bewegingen van de ministers van Financiën van de EG-landen maken duidelijk dat ook wij bereid zijn dit werelddeel ruimhartig op te vatten. Blijft de vraag of Midden-Europa eigenlijk wel bestaat - of de strook Polen tot en met Bulgarije of althans een aanzienlijk deel daarvan een nuttige karakteristiek kent.
THE USES OF ADVERSITY
Essays on the Fate of Central Europe
door Timothy Garton Ash
Uitgever Granta Books, 306 p.
Importeur Penguin Nederland, f 27,95
IN ANOTHER EUROPE
A Journey to Romania
door Georgina Harding
Uitgever Hodder & Stoughton, 158 p.
Importeur Nilsson & Lamm, f 52,30
Timişoara, Roemenië, 25 december 1989
visum/abc
Het is die vraag die de Britse historicus en journalist Timothy Garton Ash behandelt in zijn boek The Uses of Adversity. Hij doet dat expliciet in ‘Does Central Europe Exist?’, het artikel dat de spil van zijn boek vormt, en hij doet dat terloops in al die andere beschouwingen, reportages, commentaren en kritieken die er de rest van uitmaken. Hij doet dat op een innemende, erudiete, slimme en verrassende manier; innemend door zijn prettige, soms bijna jongensachtige stijl, erudiet omdat hij weet wat hij ziet en zijn literatuur kent, slim omdat hij samenhangen aanbrengt die enkel zichtbaar zijn voor wie de geschiedenis van de streek goed kent en verrassend omdat hij, ofschoon van huis uit historicus, niet terugschrikt voor stevige speculaties.
Maar hij heeft pech.
Want zijn boek behelst in zekere zin de bade balans van een onbedoeld verslaggeverschap. Die balans maakte hij echter op aan de vooravond van de gebeurtenissen van 1989, de gebeurtenissen die alles in Midden-Europa deden wankelen, onbestendig maakten en ingrijpend veranderen. Dat maakt de beschrijvingen van de journalist al geschiedenis terwijl ze nog ter zetterij zijn, dat maakt de doordachte en afgewogen speculaties aandoenlijk. Timothy Garton Ash krijgt er iets tragikomisch door: de historicus die journalist werd wordt voor verschijnen ingehaald door de geschiedenis.
Eind jaren zeventig ging Timothy Garton Ash, die in Oxford geschiedenis gestudeerd had, naar Oost-Berlijn, om er onderzoek te doen naar de houding van de Berlijners onder Hitler. Hij stelde vooral belang in het gedrag van de Berlijnse communisten ten tijde van de opkomst van het fascisme. Die studie is er niet gekomen, tot diep verdriet van zijn promotor en de Oostduitse overheid. Want wat er voor in de plaats kwam was een boek over Oost-Duitsland, als feuilleton in Der Spiegel en in verschillende artikelen in de Britse pers. Na de DDR kwam Polen in zijn belangstelling, en dat lans van tien opwindende en produktieve jaren, resulteerde in een boek over Solidarność: The Polish Revolution. Toen hij nadien naar Praag wilde reizen waren de autoriteiten al op de hoogte van zijn komst. Hij bleef niettemin schrijven en bestreek met zijn stukken, naast de DDR en Polen, voortaan ook Hongarije en Tsjechoslowakije. Die stukken, waarin hij verslag doet van de recentste gebeurtenissen, verschijnen in de mooiste kranten die de vrije wereld kent, The Independent en de New York Review of Books (en in vertaling in de Volkskrant).
Auteursrechtelijk beschermd