Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Met droge ogen
Twee beklemmende novellen van Erich Hackl

Aurora's falen door Erich Hackl Vertaling Theodor Duquesnoy Uitgever Amber, 102 p., f 21,90
Abschied von sidonie door Erich Hackl Uitgever Diogenes, 128 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 34,70

Wil Rouleaux

De Duitstalige literatuur van de laatste jaren kende drie grote internationale successen: Patrick Süskinds Das Parfüm, Christoph Ransmayrs Die letzte Welt en Erich Hackls Auroras Anlass. Dit laatste werk verscheen in 1987 en was het debuut van de in 1954 geboren en voorheen uitsluitend als journalist bekend zijnde schrijver. Erich Hackl, uit Oostenrijk afkomstig, beschrijft hierin de achtergronden van een opmerkelijke moord: de Spaanse communiste en feministe Aurora Rodríguez schoot in 1933 haar als wonderkind bekendstaande achttienjarige dochter dood.

Verleden jaar verscheen deze novelle, die op een waar gebeurde geschiedenis schijnt te berusten, in een Nederlandse vertaling onder de titel Aurora's falen. Dat mag dan geen correcte weergave van de oorspronkelijke titel zijn, het is wel precies de vlag die de lading dekt: Aurora heeft in de opvoeding van haar dochter gefaald. Uitsluitend voor ideologische doeleinden (‘om de mensheid of een deel daarvan te bevrijden’) heeft ze haar dochter grootgebracht. Als het meisje, dat al in de puberteit een universitaire studie afsluit en regelmatig wetenschappelijke artikelen publiceert, op een jonge partijgenoot verliefd raakt, komt ze in ernstige gewetensnood. Vlak voor haar dood verwijt ze haar moeder: ‘Alleen voor de anderen moest ik leven, voor de vrouwen, voor het proletariaat, voor de mensheid, en mijzelf helemaal vergeten.’

Aurora's falen is een beklemmende novelle, die net zo goed handelt over ideologische vernauwing als over een ondanks alles sympathieke vrijdenkster - een novelle die ook in stilistisch opzicht volledig weet te overtuigen. Hetzelfde hoge niveau bereikt Hackl in zijn jongste werk Abschied von Sidonie, dat enkele opmerkelijke overeenkomsten met zijn eersteling vertoont: de schrijver is het linkse milieu trouw gebleven, het jaartal 1933 speelt opnieuw een belangrijke rol, en ook deze novelle eindigt met een moord.

In 1933 wordt in het Oostenrijkse provinciestadje Steyr een vondeling ontdekt. Het blijkt om een zigeunermeisje te gaan; Sidonie wordt ze genoemd. Het kind wordt geadopteerd door het arbeidersechtpaar Hans en Josefa Breirather. Dit stel is overgelukkig met het meisje. Hans is een militante socialist, hetgeen - Dollfuss regeert in Wenen - niet zonder risico's is. Wegens verboden wapenbezit wordt hij tot anderhalf jaar cel veroordeeld, waardoor zijn gezin (er zijn nog twee andere kinderen) nog armlastiger wordt. Als hij uit de gevangenis komt, zijn veel van zijn vroegere strijdmakkers overgelopen naar de eveneens illegale nationaal-socialisten.

In dit milieu groeit de jonge Sidonie op. In weerwil van alle uiterlijkheden groeit ze zelfs voorspoedig op. De maatschappelijke werkers, die regelmatig de gezinsomstandigheden komen beoordelen, kunnen alleen maar gunstige adviezen uitbrengen. Op school wordt Sidonie weliswaar af en toe voor ‘zigeunerin’ uitgemaakt, maar in feite heeft iedereen toch wel aardigheid in het ravezwarte meisje. Ook de intocht van Hitler in 1938 en het daaropvolgende schrikbewind lijken hier weinig afbreuk aan te doen. Sidonie, kortom, lijkt ongestoord de oorlog door te komen. Tot het jaar 1943 aanbreekt. Wat dan gebeurt vormt een sinister hoogtepunt van deze novelle en behoort tot het aangrijpendste dat ik in lange tijd heb gelezen.

Plotseling wordt - door wat een toeval lijkt - de lijfelijke moeder van Sidonie opgespoord. De politie van Innsbruck (waar de moeder in een kamp verblijft) stuurt aan de plaatselijke autoriteiten een verzoek om een hereniging te overwegen. Een verzoek, niet meer dan dat, bovendien tamelijk vrijblijvend gesteld. De gezinsomstandigheden, die dus prima zijn, zullen ook mede dienen te worden overwogen. Iedereen weet wat een vertrek van Sidonie betekent. De autoriteiten hebben alle mogelijkheden om dit te verhinderen. Toch kiest uiteindelijk niemand partij voor het kind. Ambtenaren, onderwijzers, de plaatselijke politie - iedereen wimpelt de verantwoordelijkheid af, verschuilt zich achter vage, tweeslachtige argumenten; ook de burgemeester van het stadje, die tenslotte door Hans en Josefa Breirather, in een uiterste poging om hun pleegkind te behouden, te hulp wordt geroepen. Korte tijd later sterft Sidonie in Auschwitz.

Heroïsch

Het is Erich Hackls grootste verdienste dat hij een sentimentele toon in deze novelle heeft weten te vermijden. Ook wijst hij nergens met beschuldigende vinger. Hackl vertelt zakelijk, nuchter en op plaatsen waar dit niet stoort zelfs met een vleugje humor. De plaatselijke autoriteiten, de eigenlijke moordenaars van Sidonie, weet hij volkomen geloofwaardig af te schilderen. Het zijn geenszins boemannen, maar doorsneeburgers, mensen zoals er in de Tweede Wereldoorlog ongetwijfeld duizenden zijn geweest. Het lot van Sidonie wordt er des te navranter door en verkrijgt een exemplarisch karakter.

Uitsluitend in het slothoofdstuk wijkt Hackl van zijn neutrale vertelwijze af. Hij doorbreekt daar plotseling het fictionele karakter van zijn vertelling en theoretiseert over de mogelijkheden hoe Sidonies deportatie te verhinderen zou zijn geweest. Ook voert hij een personage op dat hem, de ‘kroniekschrijver’, het een en ander heeft bericht. Ik heb me afgevraagd waarom Hackl dit staartje aan zijn verhaal heeft toegevoegd. Misschien om de authenticiteit te waarborgen, maar dat lijkt me in dit geval toch bepaald overbodig.

Deze laatste bladzijden vormen de enige dissonant binnen een verder meesterlijke novelle. Hackl is een uitermate boeiende verteller, die vanaf de eerste regels de aandacht van de lezer volledig gevangen weet te houden. Zeer geslaagd - en met duidelijke sympathie geschreven - is zijn portret van het proletarische ouderpaar Hans en Josefa; de laatste herinnerde mij bij vlagen aan diverse heroïsche moederfiguren uit het werk van Gerhart Hauptmann en Bertolt Brecht. Net zo geslaagd is het beeld dat Hackl, als decor van zijn verhaal, geeft van het Oostenrijkse platteland in de jaren dertig: de werkeloosheid, de armoede, de grote invloed van de kerk en natuurlijk de opkomst van het nationaal-socialisme.

Hoewel Hackl in eerste instantie een realistische verteller is, zonder grote psychologische pretenties, weet hij regelmatig met subtiliteiten te verrassen. Op het hoogtepunt van de novelle, als Sidonie van haar familieleden afscheid moet nemen, heerst er uiteraard grote paniek binnen het gezin - paniek die men voor het kind wil verbergen. Hackl schrijft dan dit: ‘Josefa deed moeite om de troosteloosheid van het uur door een bijzondere activiteit goed te maken. Ze rammelde met de pannen, zette de kopjes op de tafel en was bijna opgelucht toen de melk overkookte.’

Erich Hackls debuut uit 1987 was een novelle die terecht internationaal de aandacht heeft getrokken. Met Abschied von Sidonie zet hij deze lijn voort en bewijst hij tot de grootste beloften van de hedendaagse Duitse literatuur te behoren.

■