Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Op zoek naar een verloren lot
De erfenis van de Russische literatuur in Andrej Bitovs ‘Het Poesjkinhuis’

Het poesjkinhuis door Andrej Bitov Vertaling Aai Prins en Gerard Rasch Uitgever Bert Bakker, 418 p., f 49,50

Willem G. Weststeijn

De proloog van Andrej Bitovs roman Het Poesjkinhuis schetst de situatie zoals die uiteindelijk, na een reeks van verwikkelingen, aan het slot van het boek zal zijn: op de vroege morgen van 8 november 196.. blaast er een kille wind over de verlaten boulevards en kaden van Leningrad. De wind vliegt ook door een kapot raam een zaal binnen van een voormalig klein paleis, nu een museum en wetenschappelijk instituut. In de zaal heerst een grote ravage: papieren slingeren over de grond, meubels staan schots en scheef door elkaar, vitrines zijn stukgeslagen en naast een omgevallen kast ligt het levenloze lichaam van een man. Hij is een jaar of dertig oud, aan zijn slapen kleeft geronnen bloed en in zijn rechterhand heeft hij een ouderwets pistool, een museumstuk. Een ander pistool ligt een meter of twee bij hem vandaan; in de loop is een sigarettepeuk van het merk ‘Sever’ gestoken.

Wie op grond van deze proloog een detectiveroman of een spionageroman verwacht, komt bedrogen uit. Wel wordt de lezer georienteerd op een aspect van het boek dat bij verdere lezing van groot belang zal blijken te zijn, namelijk de volstrekte incongruentie van het leven in Rusland in de negentiende en in de twintigste eeuw. 7 november, de feestelijke gedenkdag van de oktoberrevolutie, is geëindigd in moord, negentiende-eeuwse museumstukken zijn vernield, uit een ouderwets pistool steekt honend een sigaret van Sovjetmakelij. Alsof de auteur wil zeggen: deze eeuw en de vorige hebben niets met elkaar te maken, zijn strikt van elkaar gescheiden, in deze tijd is err geen plaats voor de erfenis van het verleden.

Het is zonder twijfel deze niet expliciet verwoorde, maar wel duidelijk in Het Poesjkinhuis aanwezige gedachte die er de oorzaak van is geweest dat de roman pas kort geleden in de Sovjetunie gepubliceerd kon worden. De sympathieën van de schrijver liggen namelijk bij de negentiende eeuw en dit was in 1978, het jaar waarin het boek werd voltooid, nog niet iets dat de almachtige staat wenste te sanctioneren. Ondanks de ook toen voor iedereen evidente tekortkomingen in het Sovjetbestaan moest in elk geval officieel de mening worden gehuldigd dat het leven nog nooit zo goed en ook nergens beter was dan in de Sovjetunie op dat moment.

Bitov stelt de botsing tussen de negentiende en de twintigste eeuw op verschillende manieren aan de orde in zijn roman. De hoofdpersoon van Het Poesjkinhuis is Lev Odojevtsev, telg uit een oude adellijke familie, die in de voetsporen van zijn vader en grootvader een loopbaan zoekt in de literatuurwetenschap. Hij is, net als Bitov zelf overigens, geboren in het ‘rampjaar’ 1937, op het hoogtepunt van de Stalin-terreur, en groeit op in een typisch intelligentsiamilieu. Zijn vader werkt, na jaren verbannen te zijn geweest, in een wetenschappelijk instituut, zijn grootvader, een briljant geleerde, is verdwenen in de kampen en komt pas na de amnestie van 1956 daaruit terug. Hij wil vervolgens geen contact met zijn zoon - de suggestie wordt gewekt dat deze hem heeft aangegeven - maar wel met zijn kleinzoon. Voor beiden is de kennismaking een teleurstelling. Lev, die zijn vader minacht en liever de zoon van een ander had willen zijn, had zijn grootvader sterk geïdealiseerd. Hij vindt echter slechts een man met een ‘geschoren schedel, een gewatteerd jak, leeftijd hoogst onbestemd, van vijftig tot honderd, met een rood, stoppelig, versteend gezicht, dat hem trof door zijn onbezieldheid’. Hun gesprek brengt hen niet dichter tot elkaar. Integendeel, Lev uit zich negatief over zijn vader, wat zijn grootvader in woede doet ontsteken, zodat hij zijn kleinzoon als ‘verrader’ het huis uitjaagt. Verder contact is onmogelijk. Wel zal Lev, na de dood van zijn grootvader, diens nagelaten werken publiceren en een dissertatie schrijven op basis van dat werk.

Andrej Bitov
maurile boyer

Het mislukte contact met zijn grootvader maakt duidelijk dat Lev, ondanks zijn ‘hoge’ afkomst en onmiskenbaar talent, moreel gezien onherroepelijk is aangetast door het Sovjetleven. Dat wordt ook duidelijk in zijn relaties met vrouwen en met zijn schoolvriend Mitisjatev. Hij wordt verliefd op Faina, een vrouw die reeds een keer getrouwd is geweest en tegen wie hij hoog opziet, ook omdat hij denkt dat ze vloeiend Frans spreekt. Hoewel Faina, die haar minnaar bekwaam aan het lijntje houdt, niet veel inhoud blijkt te hebben, is dit geen beletsel voor Lev haar verre te verkiezen boven de veel intelligentere en moreel zuivere Albina, die op hem verliefd is en voortdurend inspringt op momenten dat de verhouding met Faina problematisch wordt.

Dodenmasker

Levs ‘zwakte’ treedt het duidelijkst aan de dag in zijn relatie met zijn vriend Mitisjatev. Mitisjatev, zoon van een conciërge en typische vertegenwoordiger van de moderne Sovjetmens, oefent een onverklaarbare macht uit over Lev, ook al is hij intellectueel gezien verre zijn mindere en kijkt hij heimelijk op tegen de ‘afstammeling van een prins’. Mitisjatev spot met de overgeleverde waarden van de Russische intelligentsia en door Lev zijn eigen leven binnen te loodsen probeert hij, bewust dan wel onbewust, deze waarden bij Lev de kop in te drukken.

Het komt tot een uitbarsting tussen hen tijdens een herdenking van de revolutie, begin november ergens in de jaren zestig. Lev is aangewezen als nachtwaker in zijn instituut, het Poesjkinhuis, en wordt, aanvankelijk tot zijn vreugde, uit zijn isolement verlost door een bezoek van Mitisjatev, die vrouwen, vrienden en drank bij zich heeft. Na een nachtelijke orgie blijven Lev en Mitisjatev samen achter in een zaal van het Poesjkinhuis en breekt het gesprek van de waarheid aan. Hierin wordt de onoverbrugbare afstand duidelijk tussen Odojevtsev en Mitisjatev, de ‘eeuwige’ afstand tussen de Russische intelligentsia en het volk. Mitisjatev verwijt Lev de oneerlijke, niet verdiende superioriteit van zijn natuur, zijn afkomst, zijn klasse, een superioriteit die hemzelf, Mitisjatev en de zijnen tot buitenstaanders maakt die nergens bij horen. ‘Wij zijn met veel en we zijn allemaal alleen, we kennen en begrijpen de mechanismen van het leven en elkaars platheid donders goed, maar we missen de kracht en ieder van ons is te weinig! Jullie zijn met weinig, maar jullie zijn één, en niemand van jullie is alleen, ieder is met veel, zonder het te snappen zijn jullie sterk! We vergeven jullie nooit dat jullie voor ons zijn gezwicht, ons het recht hebben ontnomen jullie te erkennen. Wat hebben jullie jezelf verraden - ze hadden jullie normaal gesproken moeten doden, liquideren; jullie hebben je niet waargemaakt, jullie hebben ons schoftig behandeld! Met jullie stinkende humanisme... Wat moesten jullie met dat humanisme, waarom gingen jullie zo slaafs onze ideeën raden en deden jullie net of jullie ze aandroegen, waarom maakten jullie ons wijs dat we mensen waren, terwijl het praktisch onmogelijk is een mens te zijn naar jullie maatstaven - een perpetuum mobile - waarom hebben jullie het ons niet geleerd en zijn jullie het zelf verleerd. Werkelijk, wat haat ik jullie voor míjn liefde en voor júllie verraad!’

Lev wil Mitisjatev wel begrijpen, maar hoe meer ze praten en zich blootgeven en hoe dichter ze bij de waarheid lijken te komen, hoe verder ze zich van elkaar verwijderen. Even nog lijkt het dat Lev zich laat inpalmen door zijn vriend - samen beginnen ze in hun dronkenschap de inventaris van de museumzaal af te breken. Wanneer Mitisjatev echter spottend het dodenmasker van Poesjkin opzet komt Lev tot zichzelf. Hij wordt razend en daagt Mitisjatev uit tot een duel op de in het museum aanwezige pistolen. Mitisjatev loot het eerste schot en doodt zijn tegenstander. ‘We kunnen niet op dezelfde overloop wonen, dat is het!’ luidt in de woorden van Mitisjatev de onvermijdelijke uitkomst van het conflict.

In de epiloog laat de schrijver Lev Odojevtsev weer tot leven komen, maar hij voegt eraan toe dat de literaire held Lev Odojevtsev die hij heeft geschapen wel degelijk dood is. ‘De tegenwoordige tijd is fataal vooreen held.’ Met andere woorden: Lev als mens kan doorgaan met leven, nadat hij zich bewust is geworden van de tijd waarin hij leeft en zich daaraan heeft aangepast, voor Lev als literaire held is er echter geen plaats in deze tijd, het literaire verleden en reële heden zijn definitief van elkaar gescheiden.

Gestolen

In zijn nostalgische terugblik op wat voorbij is, richt Bitov zich niet op het verleden zoals dat werkelijk heeft bestaan (hij heeft dat tenslotte ook nooit gekend), maar op een voorbije cultuur, meer concreet de Russische literatuur van de negentiende eeuw. De huidige generatie, zo suggereert hij, is onherroepelijk afgesneden van het culturele verleden. Hoe staat het echter met de literatuur van nu? Bitovs roman zelf is een heel interessant antwoord op deze vraag.

Het Poesjkinhuis is een psychologische en tegelijkertijd modernistische, of zo men wil postmodernistische roman. Er zijn talrijke bewuste ontleningen aan de Russische literatuur van de negentiende eeuw, zoveel zelfs dat je - het zijn termen van Bitov zelf - zou kunnen spreken van een ‘gestolen’ roman of een ‘museumroman’. De drie delen van het boek zijn genoemd naar bekende negentiende-eeuwse werken, Vaders en zonen van Toergenjev, Een held van onze tijd van Lermontov en De arme ruiter (in de vertaling De broze ruiter) naar analogie van Poesjkins lange gedicht De bronzen ruiter. Lev Odojevtsev heet met voor- en vadersnaam Lev Nikolajevitsj, net zoals Tolstoj en net zoals prins Mysjkin in Dostojevski's roman De idioot. Net als Jevgeni in De bronzen ruiter beklimt Lev tijdens de nachtelijke orgie een stenen leeuw. Zijn ruzies en discussies met Mitisjatev doen sterk denken aan die tussen prins Mysjkin en Rogozjin of die tussen ‘prins’ Stavrogin en Pjotr Verchovenski in Boze geesten. En het duel tussen Lev en Mitisjatev is bijna een cliché-gegeven van de negentiende-eeuwse literatuur.

Al deze ontleningen hebben een parodistisch effect, te meer daar Bitov zorgvuldig al het werkelijk tragische vermijdt. Zijn helden missen iedere grootsheid, zijn daarentegen banaal, secundair, ontleend, niet in staat tot enige originaliteit, zoals zijn roman zelf ook ‘ontleend’ en ‘afgeleid’ is. In het fake-intellectuele leven van het poststalinistische tijdperk is alleen nabootsing van de negentiende-eeuwse cultuur mogelijk, tweederangs herhaling op een lager niveau en is de werkelijke creativiteit verdwenen.

En nu de paradox. Zijn onmiskenbaar duidelijke, pessimistische opvattingen over de contemporaine cultuur in de Sovjetunie heeft Bitov verwoord in een niet eenvoudige, maar literair gezien zeer verrassende roman, waarmee hij zijn eigen beweringen volledig ontkracht. Zijn helden zijn inderdaad zwak en banaal, maar hij heeft ze in al hun banaliteit uiterst scherp getekend. Zijn roman bevat inderdaad talloze ontleningen en literaire allusies, maar is zo ingenieus geconstrueerd en biedt zo'n boeiende cultuurkritiek, dat je onmogelijk kunt volhouden dat dit een ‘gestolen’ boek is, of dat de Russische literatuur van nu dood zou zijn.

‘Op zoek naar het verloren lot’ suggereert Bitov in zijn roman als alternatieve titel voor Het Poesjkinhuis. De roman beweert dat de band met het verleden definitief verbroken is, maar ondergraaft tegelijkertijd deze uitgangsstelling door zelf het triomfantelijke bewijs te leveren dat de aansluiting met het verleden bepaald niet verloren is gegaan. Voor de Sovjet-ideologie is ieder bestaansrecht verdwenen, het Sovjetrijk wankelt op zijn grondvesten, maar de Russische cultuur bouwt verder aan haar grootse traditie.

■