Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

Befaamd om het onheil dat hem trof
Het uitzonderlijke leven van Coleridge

Coleridge: early visions door Richard Holmes Uitgever Hodder & Stoughton, 409 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 65,95
Unruly times Wordsworth And Coleridge In Their Time door A.S. Byatt Uitgever The Hogarth Press, 287 p. Importeur Consul Books, f 36,50

Anthony Paul

Veelvormig, verbijsterend, tegenstrijdig en prachtig, als de labyrintische ruïne van een nooit voltooide kathedraal, torent Coleridge boven een groot deel van de negentiende eeuw. Het bekendst is hij natuurlijk als romantisch dichter - als de schrijver van een handvol van de meest geheimzinnige en magische gedichten in de Engelse taal. Maar hij was nog zoveel meer: onvermoeibaar observator van de wereld en zichzelf, schrijver van briljante en vernieuwende politieke journalistiek, van zes delen boeiende brieven, van uitzonderlijke zelfonderzoekende werken (waaronder zijn zestig Notebooks), een van de grootste en invloedrijkste literaire critici, vertaler, folklorist, filosoof, psycholoog. Veel van zijn ontdekkingen waren baanbrekend: zijn verkenningen van de poëtische verbeelding en de creativiteit niet minder dan de poëtische voorbeelden Kubla Khan en The Ancient Mariner. Wordsworth, een nuchter man die zijn woorden met zorg koos, noemde hem ‘de wonderbaarlijkste man’ die hij ooit had gekend.

Natuurlijk was hij ook een opiumverslaafde en een man wiens fouten en gebreken van dezelfde orde waren als zijn kwaliteiten en zijn visionaire projecten. Degenen die hem ‘wonderbaarlijk’ vonden als ze hem leerden kennen en weldra in zijn charismatische ban raakten, keerden zich vroeg of laat vaak fel tegen hem. De gemoedelijke en geestige essayist Charles Lamb, die zowel met Coleridge als met Wordsworth bevriend wist te blijven nadat de twee dichters ruzie hadden gekregen, typeerde hem in een brief aan Wordsworth in 1816 fraai als ‘een licht beschadigde aartsengel’.

Coleridge in 1795, geschilderd door Pieter van Dyke

Hoewel er tal van boeken zijn gewijd aan Coleridge de dichter, de huisvader, de politieke denker, de verslaafde, ofwel zijn leven hebben behandeld als niets anders dan een reusachtige leeslijst, is er in bijna honderd jaar geen algemene biografie van hem verschenen. Richard Holmes heeft de ambitie gehad die leemte te vullen: hij streeft ernaar de grote ondoorgrondelijke man in zijn geheel te doorgronden, zijn bekoring te achterhalen en hem door een welwillende biografische herschepping weer tot leven te brengen. Voortdurend zoekt Holmes de eenheid, de diepe samenhang die hij voelt achter de rusteloze en grillige loopbaan van zijn held en diens intense, wisselvallige persoonlijke betrekkingen. Dit eerste deel - er staat nog een tweede op het programma - volgt Coleridge precies tot halverwege zijn leven, tot 1804, toen hij eenendertig was.

Marathoncauseur

Holmes' aanpak sluit goed aan bij zijn onderwerp. Er bestond een onafgebroken wisselwerking tussen Coleridge' uitzonderlijke geest en fantasie en zijn persoonlijke ervaring, en wie hem leerde kennen werd evenzeer getroffen door zijn fysieke verschijning als door zijn geest; hij was niet alleen een marathonwandelaar maar ook een marathoncauseur. Leigh Hunt omschreef hem als ‘een machtig intellect op een zinnelijk lichaam... zeer metafysisch en zeer lijfelijk’. Terwijl Wordsworth de natuur vereerde op een zekere afstand, als de kracht die hem als jongen had gevormd, stortte Coleridge zich in het woeste platteland van Somerset en vond daarin zijn inspiratiebron voor Kubla Khan, gecomponeerd onder het wandelen, vanuit een streven naar een zo nauw mogelijke fysieke verbondenheid met zijn onderwerp hetgeen doet denken aan die twee andere grote romantische kunstenaars: Constable en Turner. Ook onderscheidde Coleridge zich van Wordsworth door zijn combinatie van romantische ernst met een sterk ontwikkeld gevoel voor humor en zelfspot. Steeds opnieuw blijkt uit zijn brieven dat hij een romantische houding aanneemt en die dan weer ondermijnt door humor; zoals Holmes betoogt is dit geen teken van onoprechtheid, maar lijkt het veeleer ‘haast of hij bang was voor de hevigheid van zijn emoties’.

De biograaf van Coleridge heeft een verbluffend verhaal te vertellen: het verhaal van de schooljongen in Londen die 's nachts op het dak klom om alleen te zijn met de sterren, en die zo'n heimwee had dat hij probeerde in de leer te gaan bij een schoenmaker; het verhaal van de erudiete classicus in Cambridge die zich mengde in de gevaarlijke radicale politiek van het einde van de achttiende eeuw en zijn kansen op academisch succes grondig verknoeide door plotseling onder de potsierlijke schuilnaam Silas Tomkyn Combermache dienst te nemen in het leger (hij werd weer vrijgekocht door zijn relaties onder het mom van krankzinnigheid); het verhaal van de ‘Pantisocratie’, een plan om een radicaal-experimentele gemeenschap te stichten ‘aan de oevers van de Susquehanna’ in Amerika, zonder eigendom en met een gelijkheidsideaal dat zich zelfs uitstrekte tot dieren (het bleef bij een plan); een verhaal van rusteloze omzwervingen en adembenemende intellectuele reizen, van epische ziekten en de vreselijke opium-nachtmerries; van een jongeman die zich een misplaatst huwelijk liet opdringen met de schoonzuster van zijn mede-Pantisocraat Southey, en later wanhopig verliefd werd op de schoonzuster van zijn mede-dichter Wordsworth; het verhaal van die gedenkwaardige, wederzijds inspirerende en moeizame samenwerking.

Zielepijn

De samenhangen die ten grondslag liggen aan Coleridge' nukkige gedrag komen in Holmes' relaas goed naar voren. Het bizarre legerintermezzo wordt in zijn mengeling van romantisch extremisme en kluchtigheid bijvoorbeeld gezien als ‘typisch Coleridge’, en ook als voorbeeld van het streven naar praktisch onheil dat tegelijkertijd een bevrijding van de geest was. Daarmee is het een voorbeeld van een paradox die voor Coleridge en eigenlijk voor de romantische kunst als geheel centraal staat: de paradox dat onheil misschien wel gelijk staat aan triomf. Coleridge is befaamd om het onheil dat hem trof, persoonlijk en beroepsmatig, en om een van de best gedocumenteerde writer's blocks aller tijden. Maar Richard Holmes herinnert ons eraan dat het Coleridge zelf is die zijn zielepijn, zelfverachting en teleurstelling heeft geboekstaafd in een taal die, of het nu de dichtvorm van Dejection of het proza van zijn Notebooks betreft, overloopt van poëtisch leven, humor, energie, en eigenlijk een verbazingwekkend fantasievol relaas is van het verlies van fantasie. Hij was ‘in wezen een dichter van de romantische crisis’ en ‘Terwijl Wordsworth het gezag verwierf van het dichterlijk succes, vond Coleridge het gezag van de dichterlijke mislukking. De mislukking, onmacht, verbeeldingscrisis, werd als zodanig iets waarop hij als schrijver in briljante regels dichterlijk onderzoek en zelfdramatisering kon beoefenen. Nu en dan kon hij zelfs zichzelf zien als zijn eigen Mariner - “Mind shipwrecked by

Vervolg op pagina 12