Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Stadse chaos en fragmentatie
Robert Anker omzeilt de hopeloosheid in zijn bundel ‘Goede manieren’

Goede manieren door Robert Anker Uitgever Querido, 39 p., f 22,50

Joost Zwagerman

Toen hem in 1983 de Jan Campertprijs werd uitgereikt voor zijn bundel Van het balkon, nam Robert Anker de gelegenheid te baat zekere collega-dichters te waarschuwen: ‘Pas maar op, als ze je vormvastheid, je technisch vernuft en de evenwichtige opbouw van je bundel roemen.’ Aan dichters die deze waarschuwing ter harte zouden kunnen nemen bood Anker de volgende eenvoudig klinkende stelregel ter overweging aan: ‘Ontregel de wereld en begin bij jezelf.’

Het aardige van zijn oproep tot ontregeling is dat Robert Anker het zichzelf op een gegeven moment bij wijze van vermaning moet hebben voorgehouden. In zijn debuutbundel Waar ik nog ben (1979) werd namelijk weinig tot niets ontregeld. In plaats daarvan laveerde Anker tamelijk vormvast en evenwichtig, maar o zo spanningloos en onorigineel tussen de Kouwenaariaanse afgekalfde ding-poëzie aan de ene, en de breekbare natuur-emblemate à la Chris van Geel aan de andere kant. Je kunt je mindere dichters tot voorbeeld stellen, maar bij Anker pakte de beïnvloeding en hier en daar klakkeloze navolging nogal ongelukkig uit, zoals bij wel meer dichters die van beroep Neerlandicus zijn en wier vakmanschap in de praktijk van het dichten eerder handicap dan verdienste blijkt. Waar ik nog ben bevatte inwisselbare strofen als: ‘Het zoemen in de wind- / trekt rond hem op / tot stilte. / Winter.’ En: ‘Als danser doelbewust is hij / op weg naar- / wit.’

‘Wit’, ‘stilte’, ‘winter’ - met die woorden is uiteraard niets mis, maar langzamerhand zijn het, het mag bekend heten, de voorgekookte steekwoorden geworden voor aardig wat dichters die, met een minimum aan eigenheid en een maximum aan pretentie, poogden Gerrit Kouwenaar na te volgen en die daar soms half maar helaas veel vaker geheel niet in slaagden. En alsof het nooit was voorgevallen dat de Vijftigers de dames- en letterheren wakker hadden gemept door de blote kont der kunst te kussen, was de Nederlandse literatuur plotsklaps een flink aantal schijn-avantgardistische epigonen rijker en had een groot deel van de poëzie het uiterlijk aangenomen van een overmatig gebalsemd lijk dat maar opgebaard bleef liggen. Robert Anker moet zich deze penibele situatie, alsmede de braafheid van zijn eigen, al te goed geolied vakmanschap hebben aangetrokken, want Van het balkon, zijn tweede bundel, bevat de kiem van wat vervolgens in het in 1987 verschenen Nieuwe veters tot wasdom bleek te zijn gekomen: een ditmaal inderdaad ontregelende poëzie.

Nieuwe veters toont de lotgevallen van diverse stadsbewoners, variërend van de zwerver (‘Hoe hij loopt daar loopt hij maar zijn schoenen zijn te groot. / De plantsoenen zijn te klein, waar hij een rug is op een bank.’) tot en met de gefnuikte uurloner, zuchtend onder het negen-tot-vijfbewind (‘Hij groet de dingen met een klopje en de juffrouw op de gang. / Bestelt verkleinwoordjes en zingt daartoe zijn naam. Omdat er koffie is en antwoord en een baan.’). De stadstaferelen in Nieuwe veters zijn net zo gefragmenteerd en versplinterd als de zinnen waarin de taferelen zijn gevat. Bovendien figureert in Nieuwe veters ook de dichter zelf, maker en observator in één, die de betrekkelijkheid, de vluchtigheid en de onvermijdelijke willekeur van de taferelen benadrukt door regels als ‘Okee, je hebt hem neergezet, hij zit er net, een junk.’

Hoogpolige emoties

Robert Anker
cathy hemmer

Niet voor niets intervenieert Robert Anker zo nadrukkelijk in zijn gedichten. Hij ontdoet zijn personages van hun alledaagsheid en lijkt te willen beklemtonen dat zelfs de hyperrealiteit van de buurman van driehoog onderhevig is aan fictionalisering van allerlei aard. Gilt in een van de gedichten in Nieuwe veters een uit een raam leunende vrouw iets naar ene ‘Reemon’, dan wordt de gil ogenblikkelijk gevolgd door: ‘Of dit een film is vraagt iemand, of gewoon maar echt.’ Die vraag wordt niet zomaar gesteld, want in de stadsgedichten van Anker gaat het om ‘hoogpolige emoties’ die ieder moment lijken te kunnen worden gemanipuleerd door alziende camera's: ‘Alles is gefilmd door de media’, heet het in het gedicht over de man die ‘reist op sokken voor zijn huis heen en weer’. Anker is begaan met het lot van zijn in beginsel zo prozaïsche personages, getuige zijn interventies. Zo schiet hij in het gedicht ‘Ze komt’ een danseres in een stripteasetent te hulp, want: ‘Het toneel waarop ze staat is te hoog voor haar pose. (...) Ze loopt zich van de grond, ja, / maar ze valt, ik stond al klaar en vang haar op.’

Nieuwe veters gaat over identiteit en pose, toegespitst op de lotgevallen van de kleine luyden uit de grote stad, waar identiteit fluctueert en manipuleerbaar is als een paar schoenen, met op ieder gewenst moment weer nieuwe veters. Of, zoals de dichter het zelf gebiedt:

Geef mij dat kostuum eens aan dat ik pas, dat brandgat
in de vorm van een hart eens presenteer als dekoratie.

Culture shock

Pose: kan een ontluistering niets anders meer zijn dan dat? Of is het nu net andersom en is in ons van televisiecamera's vergeven tijdsgewricht de pose de enig mogelijke ontluistering die ons resteert? Over deze, postmodern te noemen problematiek heeft Robert Anker het in Nieuwe veters. In Goede manieren, zijn recent verschenen bundel, wordt al in de eerste zin de hand gelicht met het idee van een vastomlijnde identiteit: ‘Midden in een tochtje met de auto, in een file in een bos, / maakte ik mij los van mijzelf.’ Dit ‘losmaken’ heeft de geboorte van het personage Van Beek tot gevolg, die met de dichter een zich telkens herhalende culture shock gemeen heeft. Het arcadische platteland, met zijn polderwegen, akkers en boezemsloten, wordt afgezet tegen het hectische gekrioel van de stad. Anker heeft Goede manieren een ‘episodisch gedicht’ genoemd, en volgens de flaptekst is dat ‘iets tussen een episch gedicht en een gedichtenbundel in’. De epiek heeft waarschijnlijk betrekking op het amalgaam van verhaalflarden dat de eerste de beste blik op de grote stad ons biedt. En net als in Nieuwe veters probeert Robert Anker dit amalgaam te vangen in doelbewust hortende, kortademige en onaffe regels. Sommige van zijn ‘stadsgezichten’ zijn helaas behoorlijk stereotiep:

Centraal Station. Geen panorama naar de horizon,
(...) hij struikelt over een gitaarakkoord,
zijn hand kapot en schampt hij langs een andere moraal,
zijn hart geschaafd en botst hij op tegen een grote neger
die hem fouilleert en doorschuift in een Engels derivaat
naar een andere Chinees - you gonna buy zies cigaret.
Hare Krishna, Jezus Redt! Als hij uitglijdt in een rest
sentiment, dus in de deuren van de tram wordt klem gezet
door een geintje als wereldbeeld en hij op schoot belandt
bij een skinhead met een viltstift en een antwoord,
ranselt hij zijn ogen dicht, die trouweloze honden.

Ik noemde Ankers regels doelbewust hortend, kortademig en onaf. Het knappe is dat zijn licht afwijkende syntaxis effectief de stadse chaos en fragmentatie weerspiegelt, terwijl Anker tegelijkertijd een heel eigen ritmiek in zijn regels weet te leggen. Deze ritmiek doet recht aan de beoogde grip op het straatrumoer, al moet eveneens gezegd dat het rumoer van het Amsterdamse stationsplein uit de hierboven geciteerde regels mij eigenlijk nog het meest doet denken aan de hoogst provinciaalse, tuttelige wijze waarop sommige EO-documentaires het plein in kwestie willen presenteren als de verzameling vierkante meters van ons land die het meest van God los is. Maar ik doe Anker onrecht als ik niet onmiddellijk vermeld dat de meeste van zijn stadsgedichten in Goede manieren nu juist zijn gevrijwaard van stereotiepe bewoordingen. En waar dit wél het geval is, vermoed ik dat het misschien opzet kan zijn. Want als bijvoorbeeld de ‘hij’ uit de bovenstaande regels de tram is uitgestapt, dient zich de volgende inval aan: ‘het lijkt wel het journaal’ - waarmee Anker zich wederom lijkt uit te spreken over het overbewuste besef dat iedere observatie van stadse wervelingen onderhevig is aan het schematiserende, fictionaliserende oog van een immer aanwezige camera.

Hoezeer de stad zich ook doet gelden in Goede manieren, uiteindelijk is het vooral het decor van en de aanleiding tot wat Robert Anker ook in deze bundel blijkt te fascineren: de beperkte houdbaarheid van de identiteit en, daartegenover, de verstrekkende gevolgen van een niet te ontlopen pose. In de praktijk komt het erop neer dat Anker in bijna ieder gedicht in Goede manieren overhoop ligt met zijn personage Van Beek. Deze Van Beek tracht in contact te komen met zijn schepper, maar de dichter geeft niet thuis; Van Beek moet het doen met diens antwoordapparaat. Even later ziet Van Beek echter wél kans zijn schepper een - nogal geniepige - vraag te stellen: ‘Werd je eigen junk geen dichter?’ Daar heeft de ‘ik’ niet van terug. Want: wie is in Goede manieren wiens marionet? Is de dichter heer en meester over zijn stadsratten, over de zwerver, de skinhead, de junk, of is het juist andersom en staat de dichter machteloos tegenover de karakters uit het volle leven? Dat Van Beek zijn schepper, de dichter, slechts hoort spreken middels het antwoordapparaat (‘De dichter slaapt en kan u niet derhalve maar gelieve / in te spreken na de piep (...)’) is veelzeggend: het suggereert dat de dichter minstens zo fictioneel en zelfs artificieel is als om het even welk personage en dus is hij allesbehalve heer en meester. Dat de dichter inderdaad onmachtig staat tegenover zijn personage Van Beek blijkt uit regels als deze:

Iemand wil de ringweg af - maar welke afslag - naar de stad.
Hij weer. Schuttert, slingert zelfs en weet niet wat hij zoekt.
Als hij verongelukt, dat is bekend, kan ik niet helpen.

Al schutterend en slingerend erkennen zowel Van Beek als zijn schepper dat identiteit niet meer kan zijn dan een verzameling goede manieren. Wie in Goede manieren ‘probeert te zijn bij wat bestaat’ ziet zich onherroepelijk ‘in de taal beland’, ieder straatrumoer ten spijt. En ook hier is Ankers slotsom postmodern te noemen: hyperrealiteit van de straat is in feite even fictioneel als ieder in taal gevat personage, en de machteloosheid van een papieren bestaan is vergelijkbaar met de dagelijkse machteloosheid van degene die anderen op papier tot leven wekt. Hierom noemt Anker in Goede manieren het schrijven over de straat uiteindelijk een ‘hopeloos engagement’. Zo staat het tenminste op het antwoordapparaat van de dichter. Om die hopeloosheid te omzeilen rest hem het met zorg beheren van de vereiste verzameling goede manieren.

■