Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

‘Ik houd een grote uitverkoop van twaalf jaar gedachtengoed’
Gesprek met Dirk van Weelden over de zoektocht naar een levenshouding

Arjan Peters

Dirk van Weeldens debuut Tegenwoordigheid van geest (De Bezige Bij, f 29,50) werd door de critici tamelijk enthousiast ontvangen. Eerder schreef hij samen met Martin Bril Arbeidsvitaminen. Het ABC van Bril en Van Weelden, een amalgaam van schetsjes, columns, filosofische beschouwingen en uitstapjes in de populaire cultuur. Een gesprek over het hobbyisme als aangewezen manier om het leven tegemoet te treden.

‘Hoewel ik uit Alkmaar kom, ben ik in 1976 niet naar Amsterdam maar naar Groningen gegaan om filosofie te studeren. Het kandidaats daar was beter. Je was, anders dan hier, verplicht om alle vakken te doen en dat leek me beter. Een nadeel was wel dat mijn doctoraalscriptie, die over Michel Foucault ging, een breuk met het structuralistische marxisme betekende. Die moest in zo'n provinciale wereld met veel retorisch geweld bevochten worden. Als studenten coachten we elkaar, gaven colleges zonder docenten en voerden ellenlange discussies met onderwijscommissies om daartoe het recht te krijgen. De tweefasenstructuur bestond nog niet en het oude studiesysteem niet méér; in dat niemandsland werkte ik me op een slof en een oude voetbalschoen naar het eind. In 1978 leerde ik Martin Bril kennen. We richtten een firmaatje op, publiceerden pamfletten en fake-artikelen, maar vatten ook een boek van Bernhard Henri Lévi samen in dertig pagina's en deelden die gratis uit. We liepen geüniformeerd rond en werden als cryptofascisten beschouwd. De PSP'ers en CPN'ers in het faculteitsbestuur overwogen om tegen ons disciplinaire maatregelen te nemen. Door mijn interesse voor beeldende kunst en literatuur heb ik mij in de academische filosofische wereld altijd half aanwezig gevoeld. Met Bril heb ik bijvoorbeeld ook een essay geschreven over De reus van Rotterdam van Vaandrager. Zijn werkwijze noemden wij het “naïef-fotografisch procédé”. Het boek verhoudt zich tot de stad die het wil afbeelden als een schoenendoos vol foto's tot de bezitter van die doos: er zitten schoolfoto's in, groepsfoto's en probeersels, mislukte en quasi-artistieke dingen. Wij wilden méér, en onze ideeën leidden tot Arbeidsvitaminen, ons ABC uit 1987. Net als bij Vaandrager komen tal van onderwerpen en stijlen aan bod, maar hij was gericht op de feiten terwijl wij een ondergrondse redenering opbouwen. Feiten zijn gewoon een ander type verhalen, vonden wij. Het is tekst! In het ABC zijn de fundamenten gelegd. We werken nu aan DEF, en ik verheug me al op het boek KLM, dat over reizen kan gaan en waarvoor we gesponsord kunnen worden door de koninklijke.’

Bril & Van Weelden schrijven in het ABC dat het begrip ‘visie’ reeds een probleem is. Blijkbaar denkt Van Weelden solo hier anders over, immers in Tegenwoordigheid van geest probeert hoofdpersoon Harry Panetella juist een visie te ontwikkelen.

‘In tegenstelling tot Bril & Van Weelden stel ik het begrip “visie” inderdaad niet ter discussie. Mijn persoonlijke enthousiasme uit zich in een gretigheid om allerlei theorieën te opperen. Mijn boek is een grote uitverkoop van twaalf jaar gedachtengoed. Ik keer mijn verlangens en ideeën binnenstebuiten door ze op te schrijven, met als maximaal effect dat Tegenwoordigheid van geest niet alleen die zoektocht is van Harry Panetella naar een bepaalde houding, maar dat tegelijkertijd het boek die houding ís, vormgeeft, het vlees en bloed ervan is. Dat alleen rechtvaardigt de titel. Het is geen vermomming van een abstract idee, waarvan je kunt zien waar de lijm zit.

Wie ideeën heeft en er literatuur mee wil maken in plaats van eróver, merkt dat er een spanning is tussen het partij kiezen voor kunstmatigheid enerzijds en het leven in een natuurlijke, onbevangen houding anderzijds. Een schrijver is zich overmatig bewust van de kunstmatigheid van wat hij doet. Als hij bij voorbaat van die spanning afziet, sluit hij zich op in een erudiete wereld vol verwijzingen en spelletjes die hooguit een gelijkgestemde bereiken. Ik vertel in mijn boek oeuvres en biografieen na van Gertrude Stein, Alfred Jarry, Jack Kerouac - op zo'n manier dat de grootste leek het kan volgen, maar ik wil vooral dat het duidelijk is waarom het nut heeft om dat even vrij volledig te vertellen.

Dirk van Weelden
steye raviez

In mijn boek komen brokjes informatie en redeneringen voor zoals in een ander boek beschrijvingen. Het opvoeren van Gertrude Stein of Kerouac bij mij is hetzelfde als het opvoeren van een bedscène of een moord bij een ander. De lezer moet weten waarom dat gebeurt en waarom dat op die manier gebeurt. Het is een motief.’

Recensente Janet Luis suggereerde in de NRC dat u passages uit handboeken hebt overgeschreven.

‘Ik vrees dat zij een ander boek had verwacht en zich heeft vertild. Niks overschrijven. Stein en Jarry komen ter sprake omdat ze een tegengestelde houding hebben, waartussen Panetella moet kiezen. Niemand heeft gezien dat het hoofdstuk over Gertrude Stein een pastiche is op haar prozastijl. Haar biografie wordt behandeld, dat duistere verleden van twintig jaar experimenteel schrijven waaraan geen touw meer vast is te knopen, en haar afrekening met het klassieke negentiende-eeuwse vertellen. Men kent Stein hier misschien van een stukje in De Revisor maar heeft haar werk nooit systematisch bestudeerd. Recensenten hebben niets om na te slaan om te controleren of het klopt, zijn bang om zich een buil te vallen en verzwijgen het dan maar. Dat verbaast me. Kijk, van mij hoeven ze niet. Ik vind het wel kloppen zoals het er staat.

Voor Jarry geldt hetzelfde. Zijn leven, taal-theoretische vondsten en wat hij opriep worden aangesneden in krap twintig pagina's, gepresenteerd als een televisiedocumentaire. Voor mij is televisie de “onthersenmachine” uit Ubu van Jarry, omdat alles wordt platgeslagen, ieder beeld is betekenisloos. Ik demonstreer hetzelfde aan de hand van televisie omdat het niet een idee is van een excentriekeling uit de vorige eeuw, maar verbonden is met onze werkelijkheid.’

Triomf

Naast bestaande figuren komen in boek ook eigen creaties voor: Decostere (literatuurwetenschapper), Maaskant (dichter) en Barkwehr (filosoof). Zij hebben alledrie iets van een niet geslaagde amateur.

‘Mijn hoofdpersoon wil geen specialist zijn, niet voor een discipline met een bepaald vakjargon kiezen. Hij onmoet inderdaad quasi-experts. Toch heeft hij iets aan ze. Hem trekt in die mensen dat ze op eigen houtje te werk gaan en met een belang waarmee hij zich kan identificeren. Bakwehr is een schertsfilosoof, een autodidact die wil leven als zijn grote voorbeelden. Daardoor kan hij wél doordenken waar een academisch filosoof zou ophouden.

Panetella wil geen filosoof, kunstenaar of literatuurwetenschapper worden. Hij steelt van ze op zoek naar een levenshouding, zoekt analogieën die in elkaar moeten passen tot het een machine is die draait. Hij komt uit bij The Presence Foundation die ik in de toekomst situeer (1990-2020) en die het midden houdt tussen een sekte en een bedrijf. Dan is hij ontsnapt aan kunstzinnige, economische, politieke en religieuze regels. Dat stuk is weer als een bedrijfsfolder geschreven, het is een jubileum, er is wat te vieren, maar de triomf bestaat voor de hoofdpersoon uit een volkomen onzichtbaar worden, verdampen. Ik bedenk eerst een privé-wetenschapje en bedrijf dan de science-fiction die je op basis daarvan kunt toepassen. Dat kun je de triomf van de hoofdpersoon noemen. Mijn triomf als schrijver is om dat denkbaar te maken, dat het zich liet schrijven.’

In het ABC noemt u het lezen van filosofen ‘hersengymnastiek’ alsof het om een kruiswoordraadsel gaat. De zoektocht van Panetella heet een ‘hobby’, alsof het te vergelijken is met postzegels verzamelen.

‘Een hobby is geen aanhangsel, maar maakt deel uit van iemands persoon. Als het goed is kun je op kantoor de voetballers van de postzegelverzamelaars onderscheiden. Een hobby is het vormgeven van je houding ten opzichte van alles, heeft te maken met de manier waarop alles aan alles geschakeld is. Aan de ene kant is een hobby nutteloos, want niemand zit er mee als je alleen maar doet wat je moet doen, maar aan de andere kant bepaalt een houding of het spoort, of het lekker loopt. Je moet dat trainen, gevoeligheden, waarnemingsvermogen, en ook op abstracter niveau. Dat is geen ledige bezigheid. Iemand die zich bekwaamt in duursport, ontzettend lang kan hardlopen, heeft de illusie dat hij een vaardigheid ontwikkelt die van nut is. Dat heeft iets ethisch, zoals je kunt spreken van de moraal van een wielrenner.

Mijn toon is laconiek omdat ik in diepste wezen veronderstel dat het bestaan niet ergens voor bedoeld is, maar ik geloof wel dat het verschil maakt hoe je te werk gaat. Je moet je eigen normen formuleren waarvoor je verantwoordelijk bent. Beschouw het leven als een brommer, die moet lopen. Sommige mensen willen hun brommer in klassieke staat houden, anderen willen hem opvoeren of verbouwen tot terreinmotor. Uiteindelijk is de bedoeling dat je voor een van die brommers gekozen hebt, en daaraan trouw blijft, die consequent laat lopen.

Ik redeneer vanuit een overschot en niet vanuit een tekort of een onbevredigd verlangen. Maar ik ben verantwoordelijk voor die keuze en geef me niet over aan het vrijblijvende. Iets maken veronderstelt een soort knutselvreugde waardoor het spel lijkt, maar waarmee gespeeld wordt is bloedserieus. Als je in de valkuil van een melancholiek wereldbeeld terechtkomt, ben je de slaaf van het onvervulde verlangen, creëer je je eigen teleurstelling.

De meeste literatuur laat mensen zien die ten aanzien van specifieke zaken hun keuzen maken. In Tegenwoordigheid van geest gaat het om iemand die de sport wil kiezen waarin hij het best plezier kan hebben, om alle grote levenskwesties aan te kunnen. Die sport bedenkt hij, en jawel, hij slaat zich er geweldig doorheen. Happy end!

Klinkt dit niet veel te moeilijk allemaal? Ik had me zo voorgenomen om een vrolijk, toegankelijk verhaal te houden. Ik verbaas me gewoon vaak over mijn eigen optimisme. Er gebeurt zoveel wat me de moed zou kunnen ontnemen, maar desondanks is er die onuitroeibare drang. Laatst zei iemand me dat hem het meest was opgevallen dat mijn boek geen bitterheid of rancune kent. Daar moest ik lang over denken. Misschien is het de hele tijd het bedenken van een medicijn daartegen. Tegen zurigheid, oud worden, zonder de geleden schade te inventariseren. Het is het bedenken van een elixer. Geen spelletje, niet zomaar esthetisch figuurzagen voor jezelf. Waar komt die geestdrift toch vandaan? Nou, mijn boek is een voorstel: datgene wat ervan komt als je je dat maar lang genoeg afvraagt.’

■