Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Arnold Toynbee
Vervolg van pagina 1

hoeverre de moderne Grieken op hun voorouders leken. Het antwoord op die vraag kon hij op dat moment nog niet vinden en bij nader inzien is duidelijk waarom. Immers, wanneer modem Griekenland vergelijkbaar was met de oudheid, dan was het Helleense verleden minder roemrijk dan de klassieke opleiding wilde doen geloven. Maar wanneer die twee tijden onvergelijkbaar waren, dan was er met de voormalige grootsheid van de klassieke cultuur iets gebeurd; dan kwam de vraag of er zoiets als verval bestond, hoe culturen werden ‘doorgegeven’ of wellicht verpulverden, zoals lichamen deden.

Eenzelfde patroon

De jonge Toynbee wist er niet goed raad mee. Een antwoord gaf pas de verpletterende ervaring van de Eerste Wereldoorlog en daaropvolgende verschuiving van het zwaartepunt naar de Verenigde Staten en de Sovjetunie. Hij werkte het uit in een lezing, voorjaar 1920 gehouden en getiteld The Tragedy of Greece. De Griekse beschaving, betoogde hij, was te gronde gegaan aan psychische vernietiging en die was op zijn beurt het resultaat van de aanhoudende oorlogvoering tussen verschillende stadsstaten. Alleen een federatie had de cultuur kunnen redden. De actualiteit van dit inzicht - de Volkenbond was pas enkele maanden aan het werk - spreekt voor zich. Bovendien werd hiermee impliciet een antwoord gegeven op de vraag wat er met een beschaving gebeurde als het verval zijn dieptepunt bereikte: ontbinding, inderdaad. ‘Toen de oude Griekse cultuur uiteindelijk ten onder ging, schoot de onze op, om eerst te bloeien en vervolgens de tragiek der mensheid te herhalen,’ klonk het aan het eind van de lezing dreigend. Het verwondert niet dat hij Der Untergang des Abendlandes van Oswald Spengler, de best-seller van dat moment, het werk van een briljant genie noemde. Maar kritiek had hij ook. ‘Omdat de Duitse abstractie vaak op niets uitloopt, wilde ik eens kijken wat het resultaat van Engelse empirisme zou zijn,’ herinnerde hij zich jaren later. Het programma van zijn ‘nonsense book’ zoals zijn vrouw het grote werk ooit noemde en Toynbee het met valse bescheidenheid bleef omschrijven, was daarmee rond en de koers van zijn leven bepaald. Balliol had hij in de oorlog al verlaten om een regeringsbaan aan te nemen. In die functie schreef hij een pil over de massamoord op de Armeniërs en ontwikkelde zich tot Turkije-specialist. In die hoedanigheid raakte hij betrokken bij de Parijse vredesbesprekingen. Na de oorlog was hij enige jaren hoogleraar in de moderne Griekse en Byzantijnse geschiedenis. Het was geen succes omdat hij steeds meer oog kreeg voor het Turkse drama en de onterechte beslissingen die over dat land in Parijs waren genomen. Vanaf 1924 werkte hij voor het British Institute of International Affairs, eerst als schrijver van politieke jaaroverzichten, daarna als directeur. Het was een baan die hij tot op hoge leeftijd zou behouden en die hem verplichtte op de hoogte te zijn van ontwikkelingen die een klassiek historicus normaliter niet volgt. Maar voor zijn boek zou het goed van pas komen. Voor zijn levensverhaal zijn deze wisselingen echter bijkomstigheden. Het ‘nonsense book’ en zijn persoonlijk leven, nauwer met elkaar verweven dan je zou denken, vroegen het merendeel van de energie.

In de loop van de jaren twintig, begin dertig werkte Toynbee ieder vrij moment aan dat levenswerk. Toen de eerste drie delen in 1934 verschenen, was de ontvangst juichend. Iedere recensent was verbluft door de kennis die eruit sprak. Maar liefst eenentwintig beschavingen werden hier beschreven en van sommige daarvan wisten de meesten vermoedelijk niets. Dan de durf om die beschavingen met elkaar te vergelijken en te beweren dat ze alle aan eenzelfde patroon voldeden (oorsprong, groei, verval, desintegratie). Vervolgens de originele begrippen (challenge en response, withdrawal en return, apparentation en affiliation) waarmee het proces van groei en afsterven beschreven werd. Het voor een geleerde ongebruikelijk proza. De afwisseling van grote lijn en detail. Te veel om op te noemen. Leonard Woolf verontschuldigde zich in zijn kritiek voor de onbeschaamdheid om zoveel groots in enkele honderden woorden samen te vatten. De TLS wijdde er een voorpagina en nog wat nawerk aan. Het oordeel was unaniem: ‘a great book’. Toch zouden de jaren dertig Toynbee nog geen wereldfaam bezorgen. Die kwam pas na de Tweede Wereldoorlog, nadat delen vier tot zes (1939) gepubliceerd waren, nadat hiervan in het eerste jaar na de oorlog een verkorte versie verschenen was, toen Time in 1947 een omslagverhaal aan Toynbee wijdde. Dat laatste was - aldus McNeill in zijn onderkoelde maar fascinerende biografie - cruciaal voor zijn reputatie. Midden in de oorlog had Toynbee in de Verenigde Staten Henry Luce ontmoet, uitgever van de bladen Time, Life en Fortune. Luce was onder de indruk van de boodschap die deze bedaarde Engelsman verkondigde, namelijk dat een derde wereldoorlog alleen te vermijden viel als er een wereldregering werd ingesteld. Bovendien verkondigde Toynbee met steeds meer nadruk dat de Verenigde Staten de leidende rol van Engeland moesten overnemen, wilde het Westen niet spoedig de weg gaan van alle vlees. ‘Our civilisation is not inexorably doomed,’ stond er onder het portret in Time. Een kolfje naar de hand van deze patriottistische tijdschriftenmagnaat. ‘Toynbee's reputatie in de VS,’ zegt McNeill, ‘was sterk afhankelijk van de opinie van Henry Luce en de wijze waarop diens bladen zijn geschriften en uitspraken op hun lezers overbrachten.’ Daarom ook duurde zijn Amerikaanse periode niet lang. Het nieuws raakte er af. Toynbee kreeg kritiek op de agressieve koers die de Verenigde Staten insloegen en waarbij van wereldregering steeds minder sprake was. Maar ondertussen was zijn faam gevestigd, in het Westen althans. En toen die eind jaren vijftig, begin zestig afnam, herhaalde hetzelfde proces zich aan de andere kant van de wereld, in Japan.

Toynbee met zijn tweede vrouw Veronica

Een ramp

Zijn populariteit aldaar, tot diep in de jaren zeventig, heeft alles van doen met een aantal persoonlijke gebeurtenissen die op hun beurt bepalend zijn voor de veranderde inzichten en toon in het tweede gedeelte van het werk (vanaf deel 6). Als echtgenoot en vader was Toynbee een ramp. Zoon en schrijver Philip schreef na zijn dood dat hij van kinderen en jonge mensen niets begreep. Hij zag ze slechts als last, nooit als iets aangenaams. Het weinige dat deze zich uit zijn jeugd herinnerde, was een hoofd dat geirriteerd uit een raam stak en om stilte riep; naast alle keren dat zijn vader erop wees dat opvoeding duur was (Toynbee was, niet geheel door eigen schuld, een schraper). Hij, de wereldhistoricus, nam in het geheel geen moeite zich te verdiepen in wel en wee van de eigen kring. Een bekend fenomeen. Mede hierdoor ontstond er een verwijdering tussen vrouw, kinderen en genie. Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kwam dit tot uitbarsting in de zelfmoord van zoon Tony. Kort daarop volgde de scheiding met Rosalind. Voeg hieraan toe dat ook Toynbee in deze nieuwe oorlog Het Einde zag en het wordt begrijpelijk dat hij, ondanks alle wijsheid, verbijsterd naar een antwoord zocht. Dat vond hij in God. Het is iets gecompliceerder dan zo beschreven omdat Rosalind zich al eerder tot de katholieke kerk bekeerd had en Toynbee regelmatig rust gevonden had in een klooster maar in grote lijnen verging het hem als vele anderen: verslagenheid, onmogelijkheid een uitweg te vinden en dus God (‘O God, I was a harp in Thy hands /And Thou hast broken my strings’ dichtte hij). In zijn werk had hij altijd al het belang van mentale factoren beklemtoond. Maar tot ongeveer 1940 zag hij religie slechts als drager van kennis en wijsheid, als schatkist van de beschaving; na 1940 draaide hij de verhouding om en werd de beschaving een middel, God het doel. Verval bracht loutering. ‘The true end of man,’ zo staat er in de op een na laatste zin van het werk, is ‘glorifying God and enjoying him once again.’ Naarmate de wond van verloren familie en oorlog heelde, werd die God echter steeds minder christelijk en kortweg het ‘hoogste principe’. Hij formuleerde het in mystiek-vage taal die voor velerlei uitleg vatbaar was (‘suprapersonal spiritual presence behind the universe’). Een reis naar Japan overtuigde hem ervan dat hier nog iets leefde dat in het Westen verloren was gegaan. Het kwam het land, op zoek naar aansluiting en raad, goed van pas. Vandaar de herhaling van de Amerikaanse success story. Vertalingen, adviezen, reizen. Opnieuw werd Toynbee een profeet, zij het dat ook Japan spoedig een woestijn bleek te zijn. Maar dat heeft hij zich vermoedelijk niet meer gerealiseerd. In 1974 zal hij in zekere zaligheid ontslapen zijn.

McNeill heeft deze biografie geschreven omdat hij gefrappeerd was door de tegenstelling tussen populariteit bij het grote publiek en weerzin onder professionele historici. Op beide reacties geeft hij een antwoord. Maar de verklaring ontbreekt. Ik denk dat die in het contrast ligt dat Toynbee zelf uitdroeg. Bij nader inzien valt immers niet te ontkennen dat hij ondanks alle vage kletskoek en studeerkamerconstructies, heeft bijgedragen tot een nieuwe visie op de wereld(geschiedenis) - een visie die het resultaat was van een ontwikkeling die hij van nabij heeft meegemaakt: Europa verloor zijn centrale positie; de naties moordden elkaar uit om vervolgens de handen ineen te slaan; het optimistische, lineaire denken bewees zijn failliet. Iedereen erkende dat maar nog niemand had daarvoor op historisch gebied een intellectuele vorm gevonden. In ieder geval niet in het Engels taalgebied. Dat deed Toynbee. Eenentwintig beschavingen op gelijk niveau, de natie als niet meer dan een stadium en het cyclisch perspectief waren voor hun tijd ongekende modernismen. Toch bleef hij anderzijds met beide benen in een voorbije tijd staan. Daarvan getuigt zijn geloof: in historische wetmatigheid, de leidersrol van een westers land en de religie. Hij was, kortom, een overgangsfiguur. Met alle eerbied en weerzin die zo'n positie met zich meebrengt.

■