Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 8]

Een mix van Eric Ambler en Dracula
Deel 4 van Martin Koomens Portland-serie

Een zending monsters door Martin Koomen Uitgever Van Gennep, 202 p., f 27,50

R. Ferdinandusse

In de prachtige thriller The Mask of Dimitrios, verschenen in het voorjaar van 1939, dus vlak voor de wereldoorlog begon, wordt de hoofdpersoon voorgerekend dat Europa op dat moment zevenentwintig onafhankelijke staten bevat, die allemaal bezig zijn elkaar te bespioneren want elk land legt dossiers aan over de militaire kracht van de zesentwintig andere. Voor dat soort inlichtingen worden miljoenen uitgegeven, en een leger van zeker 50.000 beroepsspionnen verdient er een goeie vooroorlogse boterham aan. Daar komt dan nog bij dat in een flink aantal van die staten zich ook nog eens partijen (zowel extreem links als rechts) en nationale bewegingen manifesteren, die zich allemaal van de macht willen meester maken of zich willen afscheiden en daarom constant bezig zijn verwarring en onrust te creëren. Ook daardoor ontstond nog eens een extra overvloed aan spionageachtige activiteiten. Eric Ambler, de auteur van Dimitrios en de vader van de moderne spionagethriller, schreef tussen 1937 en 1940 zes boeken over dat Europa van de grenzen. Zijn personages verplaatsen zich per trein van douane tot douane. De wereld van de Europese spion in die tijd wordt bepaald door grenspalen, slagbomen, paspoorten, wachtkamers en mistige stations - en over alles hangt de schaduw van het rijzend fascisme.

Eén van de regels van het schrijven over spionage jaren dertig luidt dan ook: ‘hoe dichter bij de Balkan hoe minder pluis’. Bulgaren, om eens wat te noemen, zijn heel erg. Bij Ambler is Sofia een bolwerk van misdaad en sluwe agenten; wat toen al in de boeken stond lazen wij pas lang na de oorlog gewoon in de krant: de paraplumoord op Markov, de Bulgaarse KGB-terroristen en de Bulgaren achter de aanslag op de paus. De Roemenen waren ook niet mis. In Uncommon Danger (1937) schetst Ambler in een paar alinea's de politieke situatie achter veel criminele agitatie om de petroleum van Bessarabië:

‘De kleine Hitler van Roemenië is Cornelius Codreanu, en hij heeft een Göring in de persoon van generaal Zizi Cantacuzino. Codreanu was advocaat, totdat hij de Liga van de Aartsengel Michaël oprichtte. Later werd die naam gewijzigd in IJzeren Garde. Nog later werd het de Bond Alles-voor-het-Vaderland. De politiek van die partij is het gewone recept: antisemitisme, een corporatieve staat, bondgenootschap met Duitsland, actie tegen de “joodse en bolsjewistische dreiging”. De leden dragen groene shirts en houden zich bezig met politieke moord en terrorisme.’

Martin Koomen
bert nienhuis

Maar Roemenië heeft nog meer: de mysterieuze, onzichtbare krachten van Transsylvanië. Vorige maand nog richtten Amerikaanse CNN-verslaggevers in Sibiu hun camera's over de hoofden van de bewoners naar de donkere bergen op de achtergrond: het land, zo zeiden ze sonoor, van the living dead. Daar waart Dracula nog rond, daar heerst nog Vlad de Spietser (the Impaler) en daar woont nog gravin Elisabeth Báthori, die om jong te blijven zich baadde in maagdenbloed, wat in de loop van de jaren ruim zeshonderd meisjes het leven kostte.

De vooravond van een oorlog is de tijd van de grote, gruwelijke uitvindingen. Bij Ambler is de atoombom al inzet van veel machinaties. En juïst die Balkan is een ideale omgeving voor de thrillerschrijver een domme, bange bevolking schept ruimte voor waanzinnige geleerden om mensonterende experimenten uit te voeren. Ivans, geboren 1866, die vanaf 1917 tot zijn dood in 1935 de eerste grote serie Nederlandse detectives schreef, stuurde zijn speurders vaak Europa in. Hij stond bekend als een kenner van Hongarije, en in één van zijn laatste boeken, De Andere (1932), staat: ‘De Hongaar is een licht bewogen mensch. Een vriendelijk woord, in benauwde oogenblikken tot hem gericht, vergeet hij nooit en denkt daaraan steeds met bijna kinderlijke dankbaarheid terug...’ Hij weet ook hoe de kinderlijke, bewogen Oosteuropeaan het slimst kan worden aangepakt: ‘Ik gaf hem een goede Hollandsche sigaar en een slechte Hongaarse lucifer, waarop hij weldra met smaak zat te dampen.’ Ivans grote speurder was een Engelsman, Geoffrey Gill, en hij werd bijgestaan door de weinig briljante Nederlandse criminalist, mr. Willem Hendriks. (Ook hier al de wetenschap: de schurk in De Andere meet zich een dubbele identiteit aan door een opzienbarende uitvinding: met bolle, speciaal geslepen lenzen, die onder de oogleden gestoken kunnen worden, verandert hij de kleur van zijn ogen en daarmee ook de uitdrukking op zijn gelaat!)

Broeinest van spionnen

De serie die Martin Koomen is begonnen heeft met die van Ivans gemeen dat de Nederlandse geheim agent Robert Portland even onderlegd is als Geoffrey Gill. En dat de verslaggevende medewerkers beiden niet alleen goednederlandse namen dragen (bij Koomen is Fokkema de pendant van mr. Hendriks), maar ook niet uitblinken door inzicht. Ivans' werk stopt in 1935, en Koomens eerste Portland-boek speelt in 1936, het tweede in 1937, et cetera. Maar de meest opvallende overeenkomst is dat zowel Gill als Portland voortdurend naar het buitenland trekken voor het ware avontuur. Ivans werd vaak gevraagd waarom Gill niet in Nederland opereerde en zijn standaardantwoord was ‘dat hij de werkelijkheid niet kon dwingen’. Ook Koomen lijkt zich aan dat gegeven van de jaren dertig aan te (moeten) passen. Nederland is een broeinest van spionnen, er gebeuren aangename misdaden, maar wij zijn nog te onbelangrijk voor de ware misdaad, we blijven een speelbal van buitenlandse krachten. Voor elke ontrafeling en het daarbij behorende opwindende avontuur moeten Portland en Fokkema de grens over. In deze (vierde) thriller uit de Portland-reeks Een zending monsters gaat de reis per trein naar Wenen en vervolgens per Oriënt Express naar Roemenië, waar de schurken van de IJzeren Garde, reeds tussen de rails zo dodelijk aanwezig, hen opwachten.

Die tocht wordt uiteraard pas ondernomen nadat in ons land twee geheimzinnige moorden op diplomatieke Roemenen dat nodig maken; politieke aanslagen dus en het verhaal zou zich in Ambleriaanse zin kunnen ontwikkelen, als de auteur in de dwingend geschreven proloog al niet had laten weten dat hij gekozen had voor, om het eens populair te zeggen, een mix van Ambler en het Dracula-effect. Achter de goed geoliede politieke terroristische organisatie schuilt een mad scientist die dood en verderf zaait; de paraplumoord is nog maar het simpelste wapen. Portland en Fokkema zetten daarmee al hun vernuft in om een Europees probleem op te lossen. Dat is een verschil met hun eerdere avonturen, daarin keren ze aan het slot terug op vaderlandse bodem om onder het goedkeurend gemonkel van Colijn te concluderen dat ze ons land opnieuw uit de puree hebben geholpen. Dit vierde boek eindigt meteen nadat hun missie in Zevenbergen is afgelopen, snel en onverwacht. Daardoor wordt de aandacht van de politiek en de spionage afgeleid: Fokkema beleeft het avontuur van zijn leven als een Indiana Jones avant la lettre, hij beëindigt het verhaal zijns ondanks als een held.

Koomen hecht, zoals de vaste Portland-lezers weten, zeer aan de amusementswaarde van zijn thrillers en juist door die keuze van een lange aanloop naar de climax heeft hij tijd genoeg voor dwaalwegen, verrassingen en uitgebalanceerde, soms heel vrolijke scènes. Fokkema, in het vorige boek nog oprecht verliefd op een Ierse schoonheid, wordt hier in de trein gekoppeld aan een grote, zware Roemeense dame (kanselier Vlob), met haar op de tanden en dons op de bovenlip, uit wier zwoegende boezem verleidelijk parfum geurt. Tegen wil en dank roert de wellust zich in zijn schoot en god mag weten wat er met Fokkema gebeurd zou zijn als de hand van de IJzeren Garde zich niet had gesloten.

Een zending monsters is prachtig geschreven, licht van toon, en Portland en Fokkema zijn allebei in hun rol gegroeid. De spanning en de verrassingen zijn toegenomen. Maar het verhaal is minder Ambler dan ik gehoopt had. Die ‘over Europa vallende oorlogsschaduwen’ die de achterflap noemt zijn iets te weinig dreigend, en lijken soms even ongrijpbaar als de mysterieuze krachten van het Transsylvaanse hooggebergte.

■