Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
3 februari 1990 - nummer 5

De reis, niet de aankomst
De brieven van Leonard Woolf, een intellectueel van koele passie

Carel Peeters

‘Woolf, Woolf!, iemand die Virgina Woolf steeds maar “Woolf” noemt zal nooit iets van haar begrijpen!’ schrijft Stephen Spender getergd in april 1983 in zijn dagboek als reactie op een ‘Mrs N.’ die hem na afloop van een lezing had doorgezaagd over Virginia Woolf: kreeg ‘Woolf’ wel de rust en de ruimte om te schrijven met een man als Leonard Woolf? Had Leonard Woolf wel genoeg waardering voor haar talent? ‘Had he not enforced his personality on Woolf?’ Spender moet op dat moment weer eens precies hebben aangevoeld hoe laat het was: ook al heeft Leonard Woolf ervoor gezorgd dat Virginia Woolf ondanks haar fragiele psychologische toestand juist wèl alle ruimte kreeg voor alles wat ze wilde schrijven, het mag niet waar zijn. Zijn permanente zorg en zijn bezorgdheid om haar geestelijke gezondheid werden weer eens omgesmeed tot een ‘regime’ dat haar persoonlijkheid en talent beknotte. Het grote voordeel van de enorme hoeveelheid brieven, dagboeken en herinneringen die uit de kring van de Bloomsbury Group zijn gepubliceerd is dat ze precies het omgekeerde onthullen: was Leonard Woolf een vrouw geweest (Leonora) dan zou dezelfde Mrs N. hebben kunnen kraaien dat Leonora haar leven ten koste van haar eigen ambities geheel en doggedly in dienst van haar man had gesteld.

Leonard Woolf (1880-1969) was wat hij zelf een ‘introspective intellectual’ noemde. Dat betekende in de praktijk dat hij zich bijvoorbeeld jaren in allerlei functies met de politiek van Labour bemoeide, maar niet de ambitie koesterde werkelijke politieke verantwoordelijkheid te dragen. Zijn politieke belangstelling was van intellectuele aard, gevoed door literatuur en filosofie. Hij is het voorbeeld van een praktische, niet te corrumperen intellectueel, iemand met een zelfbewuste weerbarstige onbevangenheid die onder alle omstandigheden zei wat hij dacht. Dat was al te zien aan zijn vijfdelige autobiografie, maar zijn brieven tonen het allemaal nog openlijker. Daarin verschijnen kanten van hem waar men zelf niet zo direct mee voor dag komt bij het schrijven van een autobiografie, zoals de mate van zijn passie voor - toen nog - Virginia Stephen in de brieven uit het jaar van hun huwelijk 1912.

LETTERS OF LEONARD WOOLF
Redactie Frederic Spotts
Uitgever Harcourt Brace Jovanovich, 616 p.
Importeur European Book Service, f 76,95
De Engelse editie verschijnt in februari bij Weidenfeld & Nicholson

Leonard Woolf

De zeshonderd brieven die Frederic Spotts heeft gekozen komen uit een verzameling van duizenden en zijn gericht aan Lytton Strachey, Edward Albee, Isaiah Berlin, Sigmund Freud, Peggy Ashcroft, Gerald Brenan, T.S. Eliot, E.M. Forster, Victor Gollancz, Robert Graves, John Maynard Keynes, Kingsley Martin, G.E. Moore, Vita Sackville-West, Sylvia Townsend Warner, Beatrice en Sidney Webb, H.G. Wells, Rebecca West, Harold Wilson en alle bekende en minder bekende Bloomsburians.

Scherpe tong

Spotts is bij zijn selectie uiterst beredeneerd te werk gegaan want alle Leonard Woolfs die er gedurende zijn negenentachtigjarig leven waren, zijn in de brieven vertegenwoordigd: de student in Cambridge en lid van ‘The Apostles’, de minnaar, de echtgenoot, de bestuursambtenaar in Ceylon van 1904-1911, de uitgever van The Hogarth Press, de literair redacteur van de Nation in de jaren twintig, zijn bemoeienissen met The Fabian Society, de redacteur van de The Political Quarterley, bestuurslid van het weekblad The New Statesman, de schrijver van kritieken, van boeken op het terrein van politieke filosofie en de secretaris van Labours Advisory Committee on International Questions.

Het verhaal gaat dat bij het tuinhek van Asheham House, het huis dat Virginia en Leonard Woolf in het begin van hun huwelijk bewoonden, niet een bord stond met ‘Pas op voor de hond’, maar ‘Pas op voor de scherpe tong’. Het verhaal is wellicht zo apocrief als een eenhoorn (ik weet bijvoorbeeld niet meer waar ik het gelezen heb), maar tekent wel de sfeer waarin Leonard Woolf met zijn huwelijk terecht was gekomen. Die sfeer was hem niet onbekend, want de scherpe tong behoorde ook tot de wapens van de Apostles, het enigszins geheime genootschap van Cambridge-studenten en -docenten waarvan hij lid was en waardoor hij bevriend raakte met Strachey en de filosoof G.E. Moore. In die tijd was Leonard Woolf nog een apolitieke intelllectueel. Dat was hij nog toen hij uit financiële nood naar Ceylon ging als bestuursambtenaar. De zeven jaar die hij er zou doorbrengen beïnvloedden zijn denken en leven grondig. Zijn verantwoordelijkheden strekten zich al gauw uit over een enorm gebied en hij moest er zelfs als rechter optreden en mensen veroordelen tot lijfstraffen. Dat deed hij allemaal met grote plichtsbetrachting, maar met weerzin (de ervaring is te vergelijken met die van Orwell in Birma) en het bezorgde hem een grote hekel aan kolonialisme en imperialisme. Veel creatief werk heeft hij niet geschreven, maar het grootste deel ervan gaat over die periode: de roman The Village in the Jungle en de verhalenbundel Stories from the East waarin hij met koel cynisme de betweterige Engelse arrogantie in de koloniën tegenover de eeuwenoude cultuur van India plaatste. Over die marmeren arrogantie gaan veel brieven aan Lytton Strachey. In het verhaal ‘Pearls and Swine’ portretteert hij een verse bestuursambtenaar, een jongen met ‘views’ over hoe men met die wilden daar moest omgaan. Voor allerlei commissies bezocht Woolf in later jaren vaak de rechtszaal. Zijn eigen ervaring als ‘rechter’ deed daarbij goede diensten. Zijn observaties leidden tot een vernietigend oordeel over rechters in het algemeen in die tijd: ‘De beroepsziekte van rechters is wreedheid en sadistische arrogantie, en hoe hoger de rechter hoe crimineler hij geneigd is te worden.’

Ketterse socialist

Op zijn beurt deed Leonard Woolf in Ceylon het inzicht op dat het kolonialisme een hopeloze en filistijnse onderneming was en na terugkomst zou hij jarenlang binnen de Labour Party voor zelfbeschikking van de koloniën pleiten in een bombardement aan rapporten. Voor de Fabian Society schreef hij er in 1919 het boek Empire and Commerce in Africa over. In 1916 schreef hij International Government, een boek dat een belangrijk aandeel had in de opstelling van het handvest van de Volkerenbond in 1920; het bleek een van de weinige boeken te zijn over deze materie.

Leonard Woolf was een ketterse socialist. Dat bleek vooral in de tweede helft van de jaren dertig toen weinigen in de Labour Party in Stalin een dictator wilden zien, ook het echtpaar Webb van de Fabian Society niet met wie hij bevriend was. Toen in 1937 een nieuwe editie van Soviet Communism: A New Civilization van de Webbs verscheen besprak Woolf het in de Daily Herald en schreef dat de verontschuldigingen die ze aanvoerden voor het dictatorschap van Stalin precies dezelfde waren als die waarmee ‘the apologist of fascism put forward for Hitler and Mussolini.’ In de fameuze Left Book Club van de uitgever Victor Gollancz verscheen toen het ene na het andere boek vol begrip voor de Sovjetunie. Gollancz vroeg Woolf in 1938 een boek te schrijven over de verhouding tot Rusland. Woolf waarschuwde Gollancz dat zijn inzichten hem wel eens niet zouden kunnen bevallen, en zo pakte het ook uit, want Gollancz traineerde de publikatie. Het boek, Barbarians at the Gate, verscheen eind 1939: een veilig moment want toen was juist het Hitler/Stalin pact gesloten en viel er ook voor Gollancz niets meer te verontschuldigen.

Vervolg op pagina 4